بنزین سه نرخی یعنی این که قیمت آن در ایران از یک ساختار دو قیمتی خارج شده و حالا سه قیمت مختلف دارد. پیش از تصمیم جدید، هر خودرو ماهانه 60 لیتر بنزین را با قیمت 1500 تومان مصرف می‌کرد و 100 لیتر هم سهمیه 3000 تومانی داشت.
اما از نیمه دوم آذر 1404 یک نرخ تازه اضافه می‌شود. و هر سوخت‌گیری اضافه بر این 160 لیتر با قیمت 5000 تومان حساب می‌شود. به عبارتی از 15 آذر تا 60 لیتر بنزین 1500 تومان، تا 100 لیتر 3000 تومان و بالای 100 لیتر 5000 تومان خواهد بود.
دلیل این تغییر افزایش مصرف روزانه بنزین است که با توجه به فاصله رو به رشد بین تولید و مصرف و پایین بودن قیمت بنزین در ایران فشار زیادی به بودجه و واردات سوخت وارد شده است. هدف این است که مصرف اضافه با قیمت بالاتری محاسبه شود تا هزینه دولت کمتر شود و ناترازی کنترل شود.
البته برخی از کارشناسان نیز بر این باورند که این کار کمکی به حل مشکل ناترازی نخواهد کرد و تا زمانی که جلوی قاچاق سوخت گرفته نشود همچنان شاهد ناترازی خواهیم بود.
افزایش مصرف روزانه و بازگشت دوباره واردات بنزین
مصرف بنزین در ایران طی سال‌های اخیر با سرعت زیادی بالا رفته و همین روند یکی از مهم‌ترین دلایل اجرای این سیاست است. میانگین مصرف روزانه بنزین در ایران در سال 1403 به حدود 124 میلیون لیتر رسید و در برخی روزها مثل 29 اسفند حتی از 164 میلیون لیتر عبور کرد. این در حالی است که ظرفیت تولید داخلی حدود 120 میلیون لیتر در روز گزارش شده و همین فاصله باعث شده کشور دوباره به سمت واردات بنزین حرکت کند. آمارها نشان می‌دهد اگر این روند ادامه پیدا کند، هزینه یارانه و واردات به شکل قابل توجهی افزایش خواهد یافت و مدیریت ناترازی سخت‌تر می‌شود.
ناترازی بنزین چه فشاری به بودجه و واردات وارد می‌کند؟
رشد مصرف و فاصله آن با تولید فقط یک عدد ساده در گزارش‌های انرژی نیست، بلکه پیامدهای مستقیمی برای بودجه و تأمین سوخت کشور دارد. وقتی مصرف روزانه از توان تولید داخلی بیشتر می‌شود، دولت ناچار است بخشی از نیاز را با هزینه بالاتر از محل واردات جبران کند و همین موضوع بار مالی یارانه سوخت را سنگین‌تر می‌کند. در واقع یارانه‌ای که دولت صرف بنزین می‌کند که عموما دهکهای بالای جامعه از آن بهره بیشتری می‌برند، می‌تواند صرف زیر ساخت و معیشت شود و هدف این طرح نیز به گفته دولت همین است.
از طرف دیگر با مقایسه قیمت بنزین در ایران و سایر کشورها می‌توان فهمید که اگر افزایش هزینه بنزین منجر به گسترش زیرساخت‌ها شود در بلند مدت اثرات مثبتی خواهد داشت.
بنزین سه نرخی چه نقطه ضعفی دارد؟
سهمیه‌گذاری و تعیین سه سطح قیمت زمانی می‌تواند رفتار مصرف را اصلاح کند که بر اساس «الگوی واقعی مصرف» طراحی شده باشد. آمارها نشان می‌دهد میانگین مصرف روزانه بنزین در سال ۱۴۰۳ حدود ۱۲۴ میلیون لیتر بوده، اما بخش بزرگی از این مصرف مربوط به سفرهای درون‌شهری، خودروهای قدیمی و خودروهای پرمصرف است.
طبق داده‌ها خودروهای ایرانی حدود 20 تا 28 درصد بیشتر از خودروهای جهانی بنزین مصرف می‌کنند و با سه نرخی شدن بنزین ممکن است معیشت کسانی که خودروهای فرسوده ایرانی دارند و شغلشان وابسته به خودرو است به خطر بیفتد.
سهمیه کدام خودروها حذف می‌شود؟
- خودروهای پلاک دولتی (به استثنای آمبولانس‌ها)
- خودروهای مناطق آزاد و ویژه اقتصادی
- خودروهای خارجی وارداتی
- خودروهای نوشماره داخلی
این خودروها از این پس از دریافت سهمیه معاف خواهند شد و باید سوخت مورد نیاز خود را با نرخ ۵ هزار تومان تهیه کنند.
خودروهای نوشماره
وزیر نفت اعلام کرده است تصمیم‌گیری درباره حذف سهمیه خودروهای نوشماره متناسب با شرایط اقتصادی و اجتماعی و بر اساس اجماع انجام می‌شود.
منظور از «نوشماره» خودرویی است که برای نخستین بار شماره‌گذاری می‌شود.حذف سهمیه نوشماره‌ها می‌تواند برای بعضی مردم هزینه‌زا باشد و باید در اجرای آن دقت شود.
برخی کارشناسان اجرای طرح را مثبت می‌دانند اما گروهی دیگر معتقدند مصوبه دولت درباره حذف سهمیه خودروهای نوشماره موجب سردرگمی مردم و افزایش هزینه خانوارها خواهد شد.
یک مالک، یک سهمیه
طبق مصوبه، هر فرد تنها برای یک خودرو سهمیه دریافت می‌کند و خودروهای دیگر او تنها امکان سوخت‌گیری با نرخ سوم را خواهند داشت. مالکان فرصت دارند در یک بازه یک‌ماهه خودروی مشمول سهمیه را مشخص کنند؛ در غیر این صورت شرکت ملی پخش به صورت خودکار یکی از خودروهای ثبت‌شده را سهمیه‌دار اعلام خواهد کرد.
حمایت نقدی از رانندگان اینترنتی
یکی از پرسش‌های اساسی درباره تغییرات جدید، وضعیت رانندگان تاکسی‌های اینترنتی بود. دولت اعلام کرده برای جلوگیری از فشار اقتصادی بر این گروه، سازوکار جدیدی طراحی شده است. بر همین اساس، وزارت کشور تا پایان سال موظف است سامانه‌ای برای احراز هویت رانندگان فعال در سکوهای جابه‌جایی مسافر راه‌اندازی کند.
پس از راه‌اندازی این سامانه، دولت مابه‌التفاوت قیمت بنزین ۵ هزار تومانی و نرخ آزاد ۳ هزار تومانی را به صورت اعتباری—معادل ۲ هزار تومان به ازای هر لیتر—به حساب این رانندگان واریز خواهد کرد. به این ترتیب هزینه نهایی سوخت مصرفی آن‌ها همچنان با نرخ دوم محاسبه می‌شود.
بنزین سه نرخی خوب است یا بد؟
با توجه به مضرات ثابت ماندن قیمت بنزین در بلند مدت که ممکن است باعث بحران‌های جدی شود، اگر دولت بتواند اثر مخرب حاصل از تورم بنزین بر معیشت خانوارهای ضعیف را خنثی کند و اثرات بد کوتاه مدت این طرح را به حداقل برساند؛ این سیاست در نهایت باعث کاهش قاچاق و کاهش وابستگی اقتصاد به نفت و فرآورده‌های آن است.
