ایران سرزمینی است که قرن‌ها با خشکسالی، کم‌بارشی و نوسان منابع آب مواجه بوده، اما در دهه‌های اخیر به دلایل مختلف مانند مصرف‌گرایی آب، مشکلات زیرساخت و سدسازی‌های کشورهای ترکیه و افغانستان در بالادست رودخانه‌ها شدت بحران به شکلی بی‌سابقه افزایش یافته است. طبق گزارش رسمی یونسکو، ایران در میان ۲۵ کشور با شدیدترین تنش آبی تا سال ۲۰۵۰ قرار دارد.
با این حال، بحران آب امروز ایران فقط حاصل اقلیم خشک و تغییرات آب‌وهوایی نیست. مصرف‌گرایی آب یعنی مصرف فراتر از ظرفیت تجدیدپذیر که عوامل مختلف مانند رفتارهای خانگی، چاه‌های غیرمجاز، هدررفت شهری و توسعه مصرف‌محور عامل پررنگی دربحران آب است.
کمبود منابع + مصرف‌گرایی = تنش آبی پایدار
سرانه آب شیرین
سرانه آب شیرین شاخصی است که نشان می‌دهد در طول یک سال چه مقدار آب شیرین قابل استفاده برای هر فرد وجود دارد. این شاخص طی چند دهه گذشته در ایران کاهش چشمگیری داشته و اکنون به حدود ۱۳۰۰ مترمکعب به ازای هر نفر رسیده است؛ کمتر از آستانه ۱۷۰۰ مترمکعب که مرز تنش آبی در جهان شناخته می‌شود.
این کاهش تاریخی نشان می‌دهد که ظرفیت طبیعی کشور برای پاسخ به الگوی فعلی مصرف، محدود و رو به کاهش است. هر تصمیم و رفتار اشتباه در خصوص مصرف آب در چنین بستری اثر دوچندان خواهد داشت.
نقاط مرکزی ایران؛ جایی که مصرف از منابع پیشی می‌گیرد
اگرچه متوسط سرانه آب تجدیدپذیر ایران حدود ۱۳۰۰ مترمکعب است، اما در برخی نقاط کشور بخصوص استان‌های مرکزی مانند تهران، اصفهان، یزد و قم وضعیت به‌مراتب بحرانی‌تر است. ترکیب جمعیت بالا، بارش کم و مصرف سنگین شهری باعث شده سرانه آب تجدیدپذیر موجود در این مناطق فقط ۵۰۰ تا ۶۰۰ مترمکعب باشد؛ سطحی که در ادبیات بین‌المللی «تنش آبی بسیار شدید» محسوب می‌شود.
در چنین مناطقی، مصرف‌گرایی آب—از مصرف روزانه تا توسعه شهری—اثر مستقیم و فوری بر منابع محدود دارد.
آیا بحران آب صرفاً مشکل طبیعت است؟
پرسشی اساسی این است: آیا بی‌آبی امروز ایران فقط ناشی از اقلیم خشک، بارش کم و تغییرات آب‌وهوایی است؟ داده‌های رسمی این فرضیه را رد می‌کنند.بخش مهمی از بحران آب ایران ریشه رفتاری دارد. مصرف بالاتر از الگوی مجاز، اتلاف گسترده، و برداشت بیش از ظرفیت تجدید منابع. این یعنی بحران آب در ایران امروزه از دو سو تشدید می‌شود:
۱. کمبود منابع
۲. مصرف‌گرایی آب
وضعیت مصرف‌گرایی آب در ایران
مدیرکل دفتر مدیریت مصرف شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور اعلام کرده است:
• سرانه مصرف کل: ۲۳۳ لیتر در شبانه‌روز
• مصرف خانگی: ۱۹۱ لیتر در روز
• مصرف مجاز تعریف‌شده: ۱۳۰ لیتر در روز
• مصرف هر واحد خانوار: ۴۷۸ لیتر در روز
این فاصله‌ی ۶۰ لیتری بین مصرف واقعی و الگوی مجاز، تعریف دقیق مصرف‌گرایی آب است؛ مصرفی که بیش از ظرفیت اکولوژیک کشور است و اثر تجمعی آن بحران را تشدید می‌کند.
هدررفت آب؛ مصرف‌گرایی پنهان در زیرساخت‌ها
برآوردهای رسمی نشان می‌دهد سالانه ۱.۳۹ میلیارد مترمکعب آب شرب در شبکه توزیع هدر می‌رود. با مصرف متوسط ۱۹۱ لیتر در روز برای هر فرد، این مقدار می‌تواند نیاز سالانه حدود ۲۰ میلیون نفر را تأمین کند. این در حالی است که هنوز بیش از ۵ میلیون نفر در کشور به آب پایدار دسترسی ندارند.
این یعنی هدررفتِ زیرساختی، بزرگ‌ترین شکل مصرف‌گرایی آب بصورت پنهان است؛ مصرفی که حتی پیش از رسیدن آب به خانوارها، آن را از بین می‌برد.
مقایسه جهانی؛ ایران بالاتر از اروپا، پایین‌تر از خلیج فارس
برای درک بهتر وضعیت، مقایسه‌ای جهانی نیز اهمیت دارد. در اتحادیه اروپا مصرف خانگی آب معمولا 110-137 لیتر در روز است. برخی کشورهای عربی آب بیشتری از ایران مصرف می‌کنند. این درحالیست که آب در دسترس در کشورهای اروپایی بیشتر از کشورهای مناطق غرب آسیاست و بخشی از این مسئله را می‌توان به مصرف‌گرایی آب نسبت داد.
در حالی که متوسط مصرف خانگی در اروپا حدود ۱۱۰-۱۳۷ لیتر در روز است، ایران مصرفی برابر ۱۹۱ لیتر در روز دارد این در حالیست که اروپایی‌ها منابع آب بیشتری دارند و این یعنی مصرف بیش از دارایی معنی دقیق مصرف‌گرایی آب است.
| عنوان | سرانه مصرف آب در هر روز برای یک نفر |
| هلند | 129 لیتر |
| اتحادیه اروپا | 110-137 لیتر |
| ایارن | 191 لیتر |
| مصر | 200 لیتر |
| کشورهای حوزه خلیج فارس | 300-700 لیتر |
نقشه تنش آبی یونسکو؛ ظرفیت طبیعی ایران تا کجا پاسخگوست؟
بر اساس گزارش یونسکو، بخش عمده خاک ایران در محدوده «تنش آبی شدید» قرار دارد و بسیاری از نواحی کشور ده تا دوازده ماه از سال در وضعیتی هستند که مصرف از منابع تجدیدپذیر بیشتر است. این وضعیت در کنار کشورهایی مانند عربستان، عراق و اردن دیده می‌شود. در واقع کشورهای حوزه خلیج فارس و ایران مصرف بیشتری از خیلی از کشورهای جهان دارند اما آب در دسترس آن‌ها کمتر از اکثر کشورهاست.
این داده‌ها نشان می‌دهد که حتی بدون در نظر گرفتن رفتار انسانی، ایران کشوری به‌شدت کم‌ظرفیت است؛ حال اگر مصرف‌گرایی آب به این وضعیت اضافه شود، بحران پایدار قابل انتظار خواهد بود.
وضعیت بارندگی ایران؛ یکی از خشک‌ترین سال‌های اخیر
بر اساس گزارش رسمی وزارت نیرو (۲۸ شهریور ۱۴۰۴):
| بارش تجمعی در 6 ماه نخست سال 1404 | بارش تجمعی در 6 ماه نخست 1403 | میانگین بلند مدت بارش در 6 ماه نخست |
| 150 میلی‌لیتر | 247.4 میلی‌لیتر | 251.5 |
در شش ماه نخست سال 1403 میزان بارش 100 میلی‌لیتر بیشتر از سال 1404 بوده است. این داده‌ها نشان می‌دهد شش‌ماهه نخست سال آبی جاری یکی از خشک‌ترین دوره‌ها بوده است. در چنین بستری، مصرف‌گرایی آب اثر بحرانی‌تری پیدا می‌کند زیرا کوچک‌ترین افزایش تقاضا باعث عدم تعادل می‌شود.
آب‌های زیرزمینی؛ جایی که مصرف‌گرایی آب بیشترین ضربه را می‌زند
ذخایر آب زیرزمینی ایران که زمانی حدود ۵۰۰ میلیارد مترمکعب برآورد می‌شد، امروز با سرعتی نگران‌کننده رو به کاهش است و ایران در آمار آمار میزان برداشت‌های جهانی آب‌های زیرزمینی تازه جزو کشورهای اول است. برداشت سالانه از آبخوان‌ها نزدیک به ۵۵ میلیارد مترمکعب است، در حالی که تنها حدود ۴۹ میلیارد مترمکعب در همین دوره از طریق بارش و نفوذ طبیعی جایگزین می‌شود. این اختلاف کوچک در مقیاس سالانه، به معنای ۵ تا ۶ میلیارد مترمکعب کسری مداوم است که طی دو دهه انباشته شده و کسری تجمعی را به بیش از ۱۵۰ میلیارد مترمکعب رسانده است.
به بیان دیگر، ایران در همین مدت تقریباً یک‌سوم ذخیرهٔ استراتژیک زیرزمینی خود را مصرف کرده است؛ ذخیره‌ای که هزاران سال طول کشیده تا شکل بگیرد اما در چند دهه تخلیه شده است. این واقعیت نشان می‌دهد بحران آب زیرزمینی صرفاً پدیده‌ای طبیعی نیست، بلکه به‌شدت تحت‌تأثیر الگوهای مصرف‌گرایی آب و فشار مداوم تقاضا قرار دارد.
شدت بحران در فلات مرکزی کشور آشکارتر است. استان‌هایی مانند تهران، قم و اصفهان با ۳۰ درصد اضافه‌برداشت مواجه‌اند و در بسیاری از مناطق، سطح آبخوان‌ها سالانه تا یک متر افت می‌کند. چنین روندی نشانهٔ آن است که برداشت، سال‌هاست از توان تجدید سفره‌ها فراتر رفته و نتیجهٔ آن فرونشست زمین و خشکی چاه‌هاست. این وضعیت زمانی نگران‌کننده‌تر می‌شود که نقش مصرف‌گرایی آب در مواردی مانند گسترش چاه‌های عمیق، توسعهٔ شهری در مناطق خشک و استفاده رفاهی و ناپایدار از منابع زیرزمینی به روشنی قابل مشاهده است. در عمل، بخش زیرزمینی منابع آب ایران امروز هزینهٔ مستقیم رفتارهای مصرفی ما را می‌پردازد و اگر این روند اصلاح نشود، بسیاری از آبخوان‌ها در مسیر فروپاشی قرار خواهند گرفت.
بحران آب ایران، نتیجه کمبود و مصرف‌گرایی آب
۱. کمبود ساختاری منابع
۲. مصرف‌گرایی آب در سطوح خانگی، شهری و زیرساختی
تا زمانی که مصرف‌گرایی آب، هدررفت، الگوی ناپایدار مصرف و برداشت‌های فراتر از ظرفیت کنترل نشود، کمبود طبیعی به بحران پایدار تبدیل خواهد شد. راه‌حل پایدار نه تنها در مدیریت منابع، بلکه در مدیریت مصرف، افزایش بهره‌وری، کاهش هدررفت و اصلاح رفتارهای مصرفی نهفته است.
