ایران، سرزمینی کهن با تمدنی چند هزار ساله، گنجینه‌ای بی‌بدیل از میراث فرهنگی است که آثار باستانی و بناهای تاریخی را در خود جای داده است. از کاخ‌های باشکوه هخامنشیان با ستون‌های منحصر به فرد تا مساجد عهد صفوی با نقش و نگارهای رنگین و چشم‌نواز، از میدان نقش جهان تا بازار تبریز، هر نقطه از این سرزمین حکایتی از شکوه و عظمت تمدن ایرانی را روایت می‌کند. اما این گنجینه ارزشمند و غنی تا چه اندازه شناخته شده است و تا چه اندازه برای حفظ و نگهداری آن تلاش می‌شود؟
در این مقاله، سری به آمار میراث فرهنگی ایران خواهیم زد و به بررسی وضعیت این گنجینه ارزشمند خواهیم پرداخت. با آمارهایی از وضعیت میراث فرهنگی ایران همراه ما باشید تا دریابیم که ایران چه ثروتی را در اختیار دارد و برای حفظ و احیای آن چه باید کرد؟
چیستی و چرایی میراث فرهنگی
میراث فرهنگی چیست؟
میراث فرهنگی، مجموعه‌ای از آثار ملی است که عاملیت انسان در شکل‌گیری آن نقش اساسی داشته است. این آثار شامل کلیه اشیاء و یادگاری‌های ملموس و ناملموس است که از گذشتگان به یادگار مانده و هویت و تاریخ یک ملت و سرزمین را روایت می‌کند. این گنجینه ارزشمند، شامل بناهای تاریخی، محوطه‌های باستانی، اشیاء گردآوری شده در موزه‌ها، هنرهای سنتی، صنایع دستی، آداب و رسوم، زبان و گویش و … می‌شود.
به صورت کلی میراث فرهنگی به دو دسته ملموس و ناملموس تقسیم می‌شود. میراث ملموس به آن دسته از میراث فرهنگی که موجودیت شیء گونه داشته باشد و به صورت عینی قابل رؤیت باشد یا فضای خاصی را اشغال کرده باشد گفته می‌شود میراث فرهنگی ملموس شامل دو نوع منقول و غیر منقول است که در ادامه به تفاوت‌های آن می‌پردازیم. دسته دوم میراث فرهنگی ناملموس است که به رفتارها، باورها، سنت‌ها دانش، مهارت و هنرها، صنایع دستی و فضاهایی گفته می‌شود که افراد و جوامع آن را به عنوان بخشی از میراث فرهنگی خود به شمار می‌آورند.
چرا میراث فرهنگی اهمیت دارد؟
- میراث فرهنگی آیینه‌ی تمام نمای هویت و فرهنگ یک ملت است که یادآور دستاوردها، تجارب و زندگی پیشینیان است. این گنجینه ارزشمند نسل‌های جدید را با گذشتگان خود پیوند می‌دهد و عاملی مهم در تقویت هویت ملی و فرهنگی و شکل‌گیری همبستگی اجتماعی یک ملت می‌شود.
- امروزه آثار تاریخی و جاذبه‌های فرهنگی نقش کلیدی و تعیین کننده‌ای را در توسعه اقتصادی جوامع دارد. میراث فرهنگی می‌تواند نقش بسیار مؤثری را در توسعه گردشگری داشته باشد و از این طریق ارزآوری اقتصادی را برای کشورها به ارمغان آورد.
- میراث فرهنگی منبع غنی و ارزشمندی برای شناخت بیشتر هویت و تاریخ ملت‌هاست و از نظر علمی دارای اهمیت بالایی است. بررسی اشیاء و آثار تاریخی به جا مانده از گذشتگان دانشی را با خود به همراه می‌آورد که در هیچ کتاب و مقاله‌ای ثبت نشده است.
- میراث فرهنگی همچنین از منظر زیبایی شناختی دارای اهمیت بالایی است. آثار هنری و معماری فاخر و زیبایی‌های بصری موجود در این آثار روح انسان را می‌نوازد و موجب ارتقای دیدگاه‌های زیبایی‌شناسانه در وی می‌شود.
در نتیجه حفظ و نگهداری از میراث فرهنگی، وظیفه‌ای همگانی است که شامل تک تک افراد یک ملت، دولت‌ها و سازمان‌های جهانی می‌شود.
تنوع و غنای میراث فرهنگی ایران
آثار منقول و غیر منقول ثبت شده در فهرست آثار ملی
چنان که پیش‌تر گفته شد، میراث فرهنگی ملموس دو دسته آثار منقول و غیر منقول را شامل می‌شود. آثار منقول به آن دسته آثاری گفته می‌شود که امکان جا به جایی و حمل و نقل آن وجود داشته باشد و آثار غیر منقول آن آثاری هستند که امکان حمل و نقل برای آن وجود ندارد مثل بناها و محوطه‌ها و فضاهای تاریخی-فرهنگی.
آمار آثار منقول ثبت شده
آثار منقول تاریخی، اشیاء و اموال فرهنگی با قدمت تاریخی یک کشور هستند که قابلیت جابجا کردن آنها وجود دارد. این آثار شامل انواع اشیاء از جمله سکه‌های قدیمی، آثار سفالی، ظروف، ابزارآلات، اسناد و مدارک، فرش، زیورآلات و … می‌شود. با توجه به دیرینه بودن تمدن ایران و وسعت گستره تمدنی این جغرافیا، فروانی آثار منقول تاریخی-فرهنگی در ایران بی‌شمار است.
تندیس نقره گاو نر بالدار بازمانده از تمدن ماد، تندیس مرد صورت زخمی با پوست فلسدار، بازمانده از عصر برنز، نسخه دست‌نویس شاهنامه فردوسی، منشور حقوق بشر کورش، قالی پازیریک، الماس کوه نور، جام ایران، تکوک شیر غران، جام زرین مارلیک، فلزنگاره نیایش آفتاب، جام هیولای دو سر و آهو از جمله مشهورترین آثار تاریخی منقول ایرانی است که بخش اعظم آن در بزرگترین موزه‌های جهان نگهداری می‌شود.
نمودار زیر تعداد آثار منقول ثبت ملی شده در ایران را طی سال‌های اخیر نشان می‌دهد:
آمار آثار غیر منقول ثبت شده
آثار غیر منقول تاریخی و فرهنگی، به مجموعه‌ای از مکان‌ها، بناها، اشیاء و محوطه‌های با ارزش تاریخی و فرهنگی گفته می‌شود که به طور دائمی در یک مکان ثابت قرار دارند. این آثار، گنجینه‌های ارزشمندی هستند که هویت و تاریخ یک ملت را به نمایش می‌گذارند و از اهمیت و جایگاه آن در تمدن بشری حکایت دارند.
بنای تخت جمشید در منطقه مرودشت استان فارس، عبادتگاه چغازنبیل در شوش، میدان نقش جهان اصفهان، قره کلیسای آذربایجان غربی، تخت سلیمان آذربایجان غربی، گنبد سلطانیه زنجان، کلیسای چوپان آذربایجان شرقی، باغ دولت آباد یزد، باغ ارم شیراز، کاخ چهلستون اصفهان، ارگ بم، گنبد قابوس گلستان، سازه‌های آبی شوشتر در خوزستان، شهر سوخته سیستان و بلوچستان، منظر فرهنگی میمند در کرمان و منظر فرهنگی اورامانات در کرمانشاه و کردستان، تنها بخشی از آثار غیر منقولی است که توسط یونسکو به ثبت جهانی رسیده است.
سازه‌های آبی شوشتر از جمله آثار غیرمنقول تاریخی ایران است که شکوه و عظمت آن در عرصه جهانی شگفتی آفرین است. این سازه از 2 کانال اصلی بر روی رودخانه کارون تشکیل شده است که یکی از آنها از طریق عبور از یکسری تونل‌های حفر شده، آب مورد نیاز شهر شوشتر را فراهم می‌کرده است. پیچیدگی این سیستم آبرسانی در دل منطقه کویری نمایانگر نبوغ و دانش فنی دقیق و پیچیده معماران ایرانی و وجود تفکری مبتنی بر توسعه پایدار در بین مردمان آن عصر است.
نمودار زیر تعداد آثار غیر منقول ثبت ملی شده در ایران را از ابتدا تا سال 1401 نشان می‌دهد:
آثار منقول و غیر منقول تاریخی-فرهنگی، گنجینه‌ی ارزشمندی است که از پیشینیان ما به یادگار مانده است و شالوده‌ی هویتی ما را تشکیل می‌دهد بنابراین حراست از آن از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ثبت آثار منقول تاریخی در فهرست آثار ملی ایران، به معنای قرار گرفتن آنها تحت حفاظت و نظارت سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری است. این امر به منظور حفظ و صیانت از این میراث فرهنگی ارزشمند کشور و جلوگیری از قاچاق، تخریب و تعرض به آنها انجام می‌شود.
بیشترین تعداد آثار باستانی ثبت شده، در کدام مناطق کشور است؟
با نگاهی به سبقه‌ی تاریخی کهن و غنی ایران درمی‌یابیم که ایران همواره مهد ظهور، شکوفایی و رشد تمدن‌ها و فرهنگ‌های متعدد و متنوع بوده است. این تمدن‌ها از عهد باستان تا به امروز همواره در حال توسعه و رشد بوده‌اند و آثار و بناهای بی‌نظیری را از خود به یادگار گذاشته‌اند.
به دلیل گستردگی و وسعت تمدنی ایران، آثار به جا مانده از این تمدن‌ها در سرتاسر فلات ایران گسترده شده است. از تمدن ایلام در منطقه بین‌النهرین گرفته تا امپراطوری هخامنشی و از حکومت صفوی گرفته تا عصر پهلوی و حتی عصر حاضر آثار منحصر به فردی از فرهنگ و تمدن مردمان هر دوره باقی مانده است. با نگاهی به آمار موجود در زمینه ثبت آثار تاریخی در کشور بیش از پیش به پراکندگی و گستره‌ی جغرافیایی آثار تاریخی و میراث فرهنگی در کشور پی می‌بریم.
پراکندگی آثار منقول
بر اساس آمارهای به دست آمده از وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، در مجموع تعداد 160 اثر منتقول تاریخی طی سال 1401 در کشور ثبت ملی شده‌اند؛ از این تعداد بیشترین پراکندگی آثار منقول ثبت شده با تعداد 35 اثر مربوط به استان خراسان رضوی بوده است. استان سمنان با تعداد 14 اثر و لرستان و یزد با 10 اثر منقول ثبت ملی شده در رتبه‌های بعدی بیشترین میزان ثبت ملی آثار منقول تاریخی-فرهنگی طی سال 1401 قرار دارند.
پراکنگی آثار غیر منقول
آثار به جا مانده از تمدن‌های کهن در نقاط مختلف ایران دیده می شود. از جمله مشهورترین این آثار می‌توان به تخت جمشید، پاسارگاد، بیستون، نقش رستم، گنبد کبود، تخت سلیمان، چغازنبیل و … اشاره کرد. این آثار باستانی، گنجینه‌ای از اطلاعات را در مورد تاریخ، هنر، معماری و فرهنگ ایران باستان در اختیار ما قرار می‌دهند.
آمارهای ارائه شده توسط وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نشان می‌دهد طی سال 1401 بیشترین میزان آثار غیر منقول ثبت ملی شده در کشور با تعداد 27 اثر، مربوط به استان تهران بوده است. استان یزد با 20 اثر و اصفهان با 19 اثر ثبت ملی شده در رتبه‌های بعدی قرار دارند.
پراکندگی آثار باستانی در ایران نشان دهنده گستردگی و تنوع تمدنی این سرزمین است. این آثار، هویت و تاریخ ایران را به نمایش می‌گذارند و از اهمیت و جایگاه این کشور در جهان باستان حکایت دارند.
امروزه، بسیاری از این آثار باستانی به عنوان میراث جهانی در یونسکو به ثبت رسیده است و از جمله مهمترین جاذبه‌های گردشگری ایران به شمار می‌رود. حفاظت و نگهداری از این آثار ارزشمند، وظیفه‌ای همگانی است و همه ما باید در حفظ و احیای آن بکوشیم.
میراث طبیعی ثبت ملی شده
میراث طبیعی به آن دسته از میراث فرهنگی اطلاق می‌شود که عوامل طبیعی در شکل‌گیری آن نقش کلیدی داشته است؛ این میراث دارای ویژگی‌های خاص و منحصر به فردی است که باعث می‌شود به عنوان میراث فرهنگی در نظر گرفته شود. میراث طبیعی شامل دو نوع پدیده‌های زنده و غیر زنده می‌شود. پدیده‌های زنده، گونه‌های نادر و کم نظیر گیاهی و درختان کهن را شامل می‌شود و پدیده‌های غیر زنده شامل زیست‌بوم‌ها، مناظر و چشم‌اندازهایی با ویژگی‌های خاص و استثنایی است.
بر اساس آمار به دست آمده از سالنامه وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی، از ابتدا تا سال 1401 در مجموع تعداد 1210 میراث طبیعی در زمره میراث فرهنگی به ثبت ملی رسیده است. طبق این آمار و بدون در نظر گرفتن سال‌هایی که به طور تجمیعی ثبت شده است، کمترین تعداد میراث طبیعی در سال 1399 و بیشترین تعداد این آثار در سال 1399 به ثبت ملی رسیده است.
| سال | تعداد |
| از ابتدا تا سال 1390 | 189 |
| از سال 1391 تا 1395 | 203 |
| 1396 | 69 |
| 1397 | 110 |
| 1398 | 155 |
| 1399 | 162 |
| 1400 | 160 |
| 1401 | 108 |
یکی از منحصر به فردترین میراث طبیعی ایران، جنگل‌های هیرکانی است؛ این جنگل دارای پوشش درختی پهن‌برگ است که گونه‌ای منحصر به فرد به شمار می‌آید. جنگل‌های هیرکانی در امتداد خط ساحلی دریای خزر واقع شده و بخش بزرگی از آن در ایران و بخش دیگر آن در آذربایجان قرار دارد. این میراث طبیعی، توده‌ی جنگلی خاص و بی‌نظیری را با قدمتی بین 25 تا 50 میلیون سال در خود جای داده است.
آمارها نشان می‌دهد، جنگل‌های پهن برگ هیرکانی زیستگاه بیش از 3200 گونه از گیاهان آوندی، 180 گونه پرنده و 58 گونه پستاندار است. این منطقه همچنین زیست بوم شکارچیانی از جمله پلنگ، گرگ و خرس قهوه‌ای است و تعداد بسیاری از گونه‌های درختان کمیاب و بومی و تعداد بسیاری از چشمه‌ها، رودها و آبشارهای زیبا با ارتفاع متنوع را شامل می‌شود.
تعداد موزه‌های فعال
موزه، مؤسسه‌ای است که با هدف تحقیق و پژوهش در زمینه شیوه زیست انسان، بررسی تمدن‌ها و آثار به جای مانده از آنها و آموزش و آگاهی بخشی در این زمینه شکل گرفته است. موزه‌های فعال، موزه‌هایی است که تنها به نمایش اشیاء تاریخی-فرهنگی اکتفا نمی‌کند و با انجام فعالیت‌هایی مثل برگزاری برنامه‌هایی در زمینه شناساندن میراث فرهنگی با مخاطبان خود به طور فعال ارتباط دارد و آنها را نسبت به تاریخ و فرهنگ غنی کشور آشنا می‌سازد.
بر اساس آمارهای به دست آمده از وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، در سال 1401 در مجموع تعداد 31 موزه در کشور افتتاح شده است که بیشترین تعداد موزه‌های افتتاح شده در این سال با تعداد 15 موزه، از نوع موزه‌های خصوصی بوده است. همچنین طی این سال تعداد 829 موزه فعال در کشور وجود داشته است که بیشترین نوع موزه‌های فعال در این سال با تعداد 322 موزه، مربوط به موزه‌های غیر وابسته بوده است.
صنایع دستی ایران
صنایع دستی هر کشور یکی از مهمترین میراث ناملموس فرهنگی آن کشور است که بیانگر باورها، هنرها و فرهنگ یک ملت است. با توجه به اینکه ایران مهد تمدن‌های گوناگون بوده آثار ارزشمند صنایع دستی را در خود جای داده است. نمونه‌هایی از صنایع دستی ایرانی از جمله فرش‌های نفیس، منبت‌کاری‌های ظریف و سوزن دوزی‌های چشم‌نواز و رنگارنگ، تنها بخش کوچکی از صنایع دستی ایران است که به شهرت جهانی رسیده است. این آثار علاوه بر ارزش تاریخی- هویتی، نشان‌دهنده خلاقیت و ذوق سرشار هنرمندان ایرانی است.
تنوع فرهنگی موجود در کشور باعث شده تا هر نقطه از این سرزمین از صنایع دستی مخصوص و منحصر به خود برخوردار باشد. زیبایی، تنوع و جذابیت صنایع دستی ایران، علاقمندان به هنر و فرهنگ ایرانی در سراسر جهان را به خود جذب کرده است. نگاهی به آمار صادرات صنایع دستی ایران به فهم بیشتر ما از جایگاه صنایع دستی ایرانی در جهان و نیز عملکرد دولت‌ها در زمینه صادرات صنایع دستی کمک می‌کند.
طبق آمارهای موجود بیشترین میزان صادرات صنایع دستی در بازه آماری سال 1401-1395 مربوط به سال 1399 با ارزشی بیش از 322 میلیون دلار بوده است. متأسفانه ارزش صادرات صنایع دستی در دو سال آخر ثبت شده در این آمار کاهش پیدا کرده است و در سال 1401 به حدود 224 میلیون دلار رسیده است. همچنین آمارها حاکی از آن است که بزرگترین خریدار صنایع دستی ایران طی سال 1401 کشور عراق بوده است. عراق با خرید 81.3 میلیون دلاری صنایع دستی ایرانی بزرگترین خریدار صنایع دستی کشور طی این سال بوده است.
با توجه به کاهش ارزش صادرات صنایع دستی در کشور انتظار می‌رود تا دولت‌ها در زمینه بازاریابی و معرفی کشورهای جهان با آثار فاخر صنایع دستی ایران و نیز با سرمایه‌گذاری در این بخش به افزایش ارزآوری صنایع دستی کشور کمک نمایند.
رتبه ایران در تعداد میراث جهانی ثبت شده
یونسکو از سال 1970 طرحی را ارائه داد که در آن اماکنی در سراسر جهان به عنوان میراث جهانی ثبت شود. برای اینکه یک مکان در دسته‌بندی میراث جهانی یونسکو قرار گیرد، نیاز دارد تا از یک سری مؤلفه‌ها و شاخص‌ها به عنوان مکانی فرهنگی یا طبیعی برخوردار باشد. این موضوع بدین معناست که آن مکان نمایانگر سنت‌ها، باورها، ایده‌ها و آثاری با اهمیّت جهانی است. این مکان یا نمایانگر دوره‌ای خاص در تاریخ زمین است که از سبک معماری خاصی نیز برخوردار است، یا یک زیست‌بوم طبیعی است که از گونه‌های زیستی متنوعی حفاظت می‌کند.
در مجموع 1199 مکان در 166 کشور دنیا به عنوان میراث جهانی، توسط یونسکو به ثبت رسیده است. از این تعداد، 933 مکان فرهنگی، 227 مکان طبیعی و 39 مکان ترکیبی بوده است. بر اساس آمار به دست آمده از یونسکو 20 کشور در جهان بیشترین تعداد میراث جهانی را تا سال 2023 داشته‌اند.
| رتبه | نام کشور | تعداد |
| 1 | ایتالیا | 59 |
| 2 | چین | 57 |
| 3 | آلمان | 52 |
| 4 | فرانسه | 52 |
| 5 | اسپانیا | 50 |
| 6 | هند | 42 |
| 7 | مکزیک | 35 |
| 8 | انگلیس | 33 |
| 9 | روسیه | 31 |
| 10 | ایران | 27 |
| 11 | آمریکا | 25 |
| 12 | ژاپن | 25 |
| 13 | برزیل | 23 |
| 14 | ترکیه | 22 |
| 15 | کانادا | 22 |
| 16 | استرالیا | 20 |
| 17 | یونان | 19 |
| 18 | پرتغال | 17 |
| 19 | چک | 17 |
| 20 | لهستان | 17 |
ایتالیا با ثبت 59 مکان، بیشترین تعداد میراث جهانی را به خود اختصاص داده است و چین با 57 مکان فرهنگی- طبیعی در رتبه دوم قرار دارد. فرانسه و آلمان با 52 مکان در جایگاه سوم و چهارم بیشترین میراث جهانی قرار دارند. بر اساس این آمار ایران با ثبت 27 مکان فرهنگی-طبیعی دهمین کشوری است که بیشترین تعداد میراث جهانی ثبت شده توسط یونسکو را داشته است.
مسئولیت اجتماعی ما نسبت به میراث فرهنگی چیست؟
همانطور که در این مقاله نیز خواندید تنوع و غنای میراث فرهنگی ایران بر کسی پوشیده نیست. حال که به اهمیت میراث فرهنگی در حفظ هویت، توسعه اقتصاد، گسترش دانش و ارتقای فهم زیبایی شناسانه بیش از پیش پی بردیم نیاز است تا به مسئولیت اجتماعی در این زمینه بپردازیم. حفظ و نگهداری از میراث فرهنگی نه تنها وظیفه دولت‌ها و حکومت‌ها در سطح ملی و بین‌المللی است بلکه وظیفه‌ای است گران که بر دوش تک تک مردمان یک سرزمین سنگینی می‌کند. آگاهی از مسئولیت اجتماعی در این زمینه می‌تواند به حفظ و حراست از این میراث گران‌بها کمک فراوانی نماید.
مسئولیت دولت:
- آگاهی رسانی: ارتقای سطح آگاهی مردم نسبت به ارزش و اهمیت میراث فرهنگی یکی از مهمترین گام‌هایی است که در جهت حفظ میراث فرهنگی باید برداشت. بخش عمده این آگاه سازی بر عهده دولت‌هاست که باید از طریق آموزش در مدارس و دانشگاه‌ها، برگزاری نشست‌ها و سمینارها و نیز کارگاه‌های آموزشی در این جهت گام بردارند.
- مرمت و حفظ: مرمت آثار باستانی که نیاز به احیا و ترمیم دارند و ایجاد فضایی حفاظت شده برای جلوگیری از فرسایش بیشتر آثار باستانی.
- قانون‌گذاری و اجرا: وضع قوانین کارآمد در زمینه حفظ و حراست از میراث فرهنگی و برخورد قاطعانه با مجرمان.
- جلب مشارکت مردمی: دولت‌ها باید زمینه مشارکت مردمی در حیطه تصمیم‌سازی و اجرای برنامه‌های مرتبط با میراث فرهنگی را مهیا سازند.
مسئولیت فردی:
- آگاه سازی: شهروندان می‌توانند با انتشار مطالبی در زمینه اهمیت حفظ و نگهداری آثار باستانی در بستر شبکه‌های اجتماعی و نیز گفتگو با اطرافیان، نقش خود را در جهت حفظ این آثار به درستی ایفا نمایند.
- مشارکت: با شرکت در فعالیت‌هایی که در این زمینه انجام می‌شود از جمله پاکسازی فضاها و محوطه‌های باستانی، مرمت اشیاء و حمایت از سازمان‌های فعال در این حوزه می‌توان گام‌های مؤثری در راستای حفظ میراث فرهنگی برداشت.
- آسیب نرساندن: از جمله مهمترین کارهایی که در این جهت باید انجام داد، جلوگیری از هرگونه آسیب رساندن به این آثار ارزشمند است.
هویت و فرهنگ ما مردمان ایران‌زمین با میراث فرهنگی کشورمان گره خورده است و از آنجایی که بخش قابل توجهی از میزان توسعه و رشد اقتصادی ما در گرو حفظ میراث فرهنگی کشور است؛ نگهداری از میراث فرهنگی یک مسئولیت اجتماعی است و همگان وظیفه داریم تا در حفظ و نگهداری از این میراث گران‌بها بکوشیم.
منابع:
