آمار تجارت دریایی نشان می‌دهد 80 درصد از کل تجارت جهانی، به تجارت دریایی اختصاص دارد. اما سؤالی که ممکن است ذهن ما را به خود مشغول کند این است که ایران چه سهمی از تجارت دریایی جهان دارد؟
تجارت دریایی به عنوان ستون فقرات تجارت جهانی و شاهرگ حیاتی اقتصاد جهانی شناخته می‌شود. کشورهای جهان به منظور افزایش رشد اقتصادی، تأمین غذا و دارو، ساخت، توسعه و انتقال فناوری به یکدیگر وابسته هستند و تجارت دریایی مناسب‌ترین بستر برای صادرات و مبادله کالا، دانش و تجربه بین کشورهای جهان به حساب می‌آید.
بخش عمده‌ای از تجارت جهانی از طریق شبکه حمل و نقل دریایی صورت می‌پذیرد به طوری که در عصر حاضر حدود 80 درصد تجارت بین‌المللی از طریق دریا انجام می‌شود. تقریبا تمام محموله‌های حمل شده توسط کشتیرانی به عنوان تجارت دریایی در نظر گرفته می‌شود. کشورهای در حال توسعه به شدت به صنایع کشتیرانی وابسته هستند و طبق گزارش بانک جهانی حدود 55 درصد از صادرات و 61 درصد از واردات این کشورها به صورت مستقیم به کشتیرانی و تجارت دریایی متکی است.
حمل و نقل و تجارت ارتباط تنگاتنگی با یکدیگر دارند و به نوعی علت و معلول یکدیگر هستند. موجودیت تجارت جهانی و رشد آن مستلزم وجود و توسعه زیرساخت‌های حمل و نقل است. حمل و نقل یکی از اصلی‌ترین زیرساخت‌های تجارت است که باید متناسب با دیگر بخش‌های اقتصادی توسعه پیدا کند. به صورت کلی حمل و نقل به 4 روش: زمینی، ریلی، دریایی و هوایی انجام می‌شود.
بهرمندی یک کشور از حمل و نقل دریایی و به تبع آن تجارت دریایی در وهله‌ی اول مستلزم برخورداری آن کشور از راه‌های دریایی و مرزهای آبی است. وجود این مسیرهای آبی در جغرافیای یک کشور امتیازی ویژه برای آن کشور به حساب می‌آید که می‌تواند آن‌را در مسیر توسعه و شکوفایی بیشتر و اثربخش‌تر اقتصادی قرار بدهد. بهرمندی ایران از بنادر ساحلی متعدد، یک موقعیت استراتژیک را برای کشور رقم زده که اهمیت تجارت جهانی و توسعه ناوگان حمل و نقل دریایی را دو چندان می‌کند.
آمار تجارت دریایی از چشم‌انداز تاریخ
تجارت دریایی پیشینه‌ای بسیار طولانی دارد که می‌توان گفت قدمت آن برابر با طول عمر بشر است. مسیرهای تجارت دریایی حدود سه قرن پیش از میلاد مسیح ظهور کردند و اقیانوس هند که در آن زمان مسیرهایی در محدوده ایران، پاکستان و هند را شامل می‌شد از جمله مسیرهای اصلی بود که کشتی‌های بادبانی نخستین بار در این مسیرها تجارت دریایی را آغاز نمودند و برای مبادله کالاهایی مانند فلزات گرانبها، ابریشم، ادویه‌جات مورد استفاده قرار گرفتند. به عنوان مثال، جاده ابریشم، شرق را به غرب از طریق شبکه‌ای از مسیرهای زمینی و دریایی متصل می‌کرد و تأثیر قابل توجهی بر جابجایی کالاها و مبادلات فرهنگی داشت.
در عصر استعمارگری اروپا، این قدرت‌ها از مسیرهای دریایی برای ایجاد شبکه‌های تجارت جهانی استفاده کردند تا از این طریق مبادله کالا و جا به جایی مردمان سرزمین‌های تحت استعمار خود به سرزمین‌های دور را تسهیل بخشند. در این دوران بود که پایه‌های یک شبکه تأمین جهانی به هم پیوسته دریایی پی‌ریزی شد.
به تدریج و به مرور زمان با توسعه دانش و پیشرفت‌هایی که بشر در زمینه تکنولوژی داشته است تجارت دریایی نیز گسترش پیدا کرده است. در اواخر قرن 19 میلادی با ظهور ماشین‌های بخار، کشتی‌های بادبانی جای خود را به کشتی‌های بخار داد و تحول عظیمی را در صنایع حمل و نقل دریایی و کشتیرانی ایجاد کرد که باعث تحول در آمار تجارت دریایی کاهش 65 تا 70 درصدی هزینه‌های ناشی از کشتیرانی و تجارت دریایی را برای کشورها به ارمغان آورد.
در اوایل قرن بیستم، فن‌آوری‌های حمل‌ونقل مانند کشتی بخار، به منظور پشتیبانی از یک سیستم پیچیده تجارت بین‌المللی، در سراسر جهان توسعه یافت و به صورت فراگیر و کارآمد رشد پیدا کرد. پس از جنگ جهانی دوم، به منظور توسعه روابط بین‌المللی و تأمین صلح جهانی، تعدادی از شرکت‌های بین‌المللی به دنبال حمایت سازمان‌های بین‌دولتی مانند سازمان ملل برای چارچوب‌های نظارتی بودند که امکان پیگیری ساز و کارها و فعالیت‌های بین‌المللی را فراهم می‌کرد. در چنین شرایطی بود که شرکت‌های چند ملیتی به عنوان سرمایه‌گذار و معامله‌گر اهمیت فزاینده ای پیدا کردند. در حال حاضر، سازمان‌های بین دولتی همچنان نقش اساسی در شکل دادن به قواعد بازی در رقابت بین المللی و تجارت جهانی دارند.
عمده‌ترین روش‌های حمل و نقل دریایی
- حمل فله: از این روش حمل و نقل برای کالاهایی که قابلیت بسته‌بندی ندارند و به صورت فله جا به جا می‌شوند، مثل: ذغال سنگ، کود، غلات و… استفاده می‌شود.
- حمل و نقل رولی: از این نوع حمل و نقل برای حمل و جا به جایی ماشین‌آلات و وسایل نقلیه استفاده می‌شود.
- حمل بارج: بارج‌ها قطعات باربری هستند که به کشتی‌ها متصل می‌شوند تا ظرفیت حمل بار کشتی‌ها را افزایش دهند. بارج‌ها در ابعاد و اندازه‌های متفاوتی ساخته می‌شود که کشتی‌ها می‌توانند بسته به نوع نیازشان اندازه متناسب بارج‌ها را انتخاب کنند.
- حمل کانتینر: کانتینرها جعبه‌های فولادی هستند که برای حمل و جا به جایی بار از آن‌ها استفاده می‌شود. حمل و نقل کانتینری از دهه 1960 رواج پیدا کرد. کانتینرها در ابعادی مطابق با استانداردهای جهانی در اندازه‌های مختلف طراحی می‌شوند که متناسب با ابعاد کشتی، کانتینرهایی با ابعاد متناسب مورد استفاده قرار می‌گیرد.
- حمل تانکر: این نوع حمل و نقل در جا به جایی مایعات یا گاز مورد استفاده قرار می‌گیرد. این روش حمل و نقل ایمن‌ترین روش حمل و نقلی است که می‌تواند نیاز صنایع نفتی را مرتفع سازد.
مزایا و معایب حمل و نقل دریایی
مزایای حمل و نقل دریایی
- از آنجایی که بسیاری از صنایع به صورت مستقیم و یا غیرمستقیم با حمل و نقل دریایی ارتباط دارند، حمل و نقل دریایی می‌تواند به رشد و ارتقای کلی اقتصاد یک کشور کمک قابل توجهی نمایند لذا در صورتی که دولت‌ها تمرکز خود را به طور ویژه معطوف به این امر نمایند می‌توانند گام‌های بزرگی در جهت رشد اقتصادی کشور خود بردارند.
- حمل و نقل دریایی به دلیل ظرفیت عظیم انتقال کالا، علاوه بر اینکه سرعت مبادلات در سطح بین‌المللی را افزایش می‌دهد یک راه مقرون به صرفه برای تجارت است. استفاده از حمل و نقل دریایی می‌تواند به کاهش هزینه‌های تجاری منجر شود. استفاده اقتصادی از انرژی در کشتیرانی دریایی موجب پایین آمدن بخش عمده‌ای از هزینه‌های تجاری می‌شود که آن را از نظر اقتصادی به گزینه‌ای مناسب تبدیل می‌کند.
- تقریباً تمامی کشورها دارای منافع اقتصادی مرتبط با تجارت دریایی هستند و معمولاً به دلیل دامنه‌ی فعالیت گسترده‌ی کشتیرانی دریایی، سهامداران زیادی در آن درگیر هستند. کشورهایی که در مسیرهای تجاری دریایی قرار دارند همواره در روابط بین‌الملل دارای مزیت استراتژیک هستند.
- در دنیای امروزی که به طور فزاینده‌ای آگاهی نسبت به محیط زیست ارتقاء یافته، حمل و نقل یک بازیگر کلیدی است. حمل و نقل دریایی در مقایسه با سایر انواع حمل و نقل به ویژه حمل و نقل هوایی، سوخت کمتری مصرف می‌کند. همچنین با توسعه و بهبود موتورهای سوخت صنایع کشتیرانی و حرکت به سوی ساخت موتورهایی که به صورت کارآمدتر عمل میکنند، میزان انتشار گازهای گلخانه‌ای به واسطه صنایع کشتیرانی به میزان قابل توجهی کاهش یافته است و می‌توان گفت این نوع حمل و نقل در مقایسه با سایر انواع حمل و نقل به حفظ و پایداری محیط زیست کمک کند.
معایب حمل و نقل دریایی
- بدیهی است که حمل و نقل دریایی در مقایسه با سایر انواع حمل و نقل وقت‌گیرتر است و تنها برای کالاهایی که مدت زمان نگهداری طولانی مدت‌تری دارند مناسب است.
- بسیاری از مناطق جهان ظرفیت و یا زیرساخت مناسب برای بارگیری و یا تحویل بار در حجم بالا را ندارند و در نتیجه ممکن است تعداد مقاصد بارگیری با حجم بالا به کمترین میزان برسد.
کدام کشورها برترین ناوگان کشتیرانی جهان را دارند؟
برترین ناوگان دریایی جهان
کشور اندونزی کشوری مجمع‌الجزایری است که از هر جهت با اقیانوس محصور شده است. موقعیت استراتژیک این کشور باعث شده تا حمل و نقل دریایی و به تبع آن تجارت دریایی یک مسئله حیاتی برای این کشور به شمار آید. طبق داده‌های به دست آمده از بانک جهانی، اندونزی با در اختیار داشتن 11,422 فروند کشتی، وسیع‌ترین ناوگان دریایی جهان را دارد. چین با 8,262 فروند کشتی و پاناما با 8,174 فروند کشتی در رتبه‌های بعدی این آمار قرار دارند.
آمریکا با در اختیار داشتن 3,531 فروند کشتی به عنوان هفتمین کشوری که برترین ناوگان دریایی جهان را در اختیار دارد قرار گرفته است و کشور روسیه با تعداد 2,910 فروند کشتی در رتبه نهم جهان جای گرفته است. طبق این آمار ایران با 965 کشتی رتبه بیست و سوم قدرتمندترین ناوگان دریایی جهان را تا سال 2022 در اختیار داشته است.
سهم برترین کشورهای صاحب کشتی از ارزش ناوگان دریایی جهان
35 کشور که بیشترین تعداد ناوگان کشتیرانی در جهان را دارند، بیش از 94 درصد از ظرفیت حمل و نقل جهانی را به خود اختصاص داده‌اند. 19 کشور توسعه یافته در بین این 35 کشور، پیشرو هستند. کشورهای در حال توسعه به ویژه در قاره‌ی آسیا، سهم خود را از مالکیت کشتی افزایش داده‌اند به طوری که طی سال‌های اخیر در بین 20 کشور برتر مالک کشتی قرار گرفته‌اند. در بین 35 اقتصاد صاحب کشتی، 15 کشور در آسیا، 14 کشور در اروپا، 5 کشور در آمریکا و 1 کشور در آفریقا قرار دارد.
در اول ژانویه سال 2023 ارزش ناوگان جهانی به 1.26 تریلیون دلار رسیده که دو سوم از این ارزش به 10 کشور برتر این فهرست تعلق دارد. علیرغم اینکه ایران در رتبه 23 برترین ناوگان دریایی در جهان قرار دارد، سهم ایران از ارزش ناوگان دریایی در جهان تنها 0.35 درصد بوده است.
تأثیر تحریم‌ها بر تجارت دریایی ایران
ایران با دارا بودن 965 فروند کشتی در رتبه 23 ناوگان بازرگانی جهان قرار دارد. طبق گزارش ارائه شده از سوی سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA)، ایران تا سال 2022 تعداد 393 کشتی باری عمومی، 32 کشتی فله بر، 31 کشتی کانتینری، 83 نفتکش، و 403 فروند کشتی از انواع دیگر را در اختیار داشته است اما با این وجود به دلیل گستردگی تحریم‌ها، بخش عمده‌ای از ظرفیت ناوگان تجارت دریایی کشور بی استفاده مانده است به طوری که سهم ایران از تجارت دریایی بین‌المللی کمتر از 1 درصد است.
اولین مورد از تحریمهای صنایع کشتیرانی ایران در سال 1322 و در زمان نخست وزیری دکتر محمد مصدق شکل گرفت. به دنبال ملی شدن صنعت نفت ناوگان نظامی انگلیس مانع از فروش نفت ایران به سایر کشورها شد. از سال 1384 و به دنبال پیگیری برنامه هسته‌ای ایران، شورای امنیت قطعنامه‌های متعددی را علیه صنایع کشتیرانی و حمل و نقل دریایی ایران اعمال کرد.
برخورداری ایران از بنادر متعدد در دو منطقه شمال و جنوب و دسترسی و تسلط نسبی بر خلیج فارس به عنوان یکی از مهمترین آبراه‌های تجارت دریایی، برای ایران در منطقه خاورمیانه یک موقعیت استراتژیک فراهم آورده است که بیانگر لزوم برخورداری از یک ناوگان دریایی قدرتمند است. در دوران اوج تحریمهای جهانی علیه کشتیرانی و تجارت دریایی ایران، ناوگان کشتیرانی نقش پررنگی را در تأمین کالاهای اساسی مورد نیاز کشور، ایجاد اشتغال و ارز آوری اقتصادی ایفا کرد.
عملکرد تجارت دریایی بنادر ایران
آمار میزان تخلیه و بارگیری بنادر کشور
بر اساس آمارهای حمل و نقل دریایی که از سازمان بنادر و دریانوردی جمهوری اسلامی ایران به دست آمده است؛ آمار عملکرد تخلیه بار در بنادر کشور (سال 1400 تا 1402) نشان می‌دهد مجموع تخلیه و بارگیری بنادر کشور طی سال 1402 حدود 10.9 درصد نسبت به سال 1401 رشد کرده است به طوری که در سال 1401 مجموع میزان تخلیه و بارگیری در بنادر کشور معادل 142,366,357 تن بوده است که این میزان در سال 1402 به 157,918,282 تن افزایش یافته است.
| سال | میزان تخلیه | میزان بارگیری |
| 1400 | 65,540,194 | 75,428,684 |
| 1401 | 67,131,182 | 75,235,176 |
| 1402 | 67,385,825 | 90,532,457 |
طبق آمارهای موجود در سال 1401 میزان 67,131,182 تن کالا در بنادر کشور تخلیه شده است که این میزان در سال 1402 با 0.4 درصد رشد به 67,385,825 تن رسیده است. همچنین در سال 1401 میزان 75,235,176 تن کالا در بنادر کشور بارگیری شده که در سال 1402 با 20.3 درصد افزایش، حجم بارگیری بنادر کشور به 90,532,457 تن رسیده است.
بیشترین میزان بارگیری کالا در بنادر کشور طی سال 1402 با میزان 32,704,203 تن کالا مربوط به کالاهای ساختمانی و مواد معدنی بوده است و فراورده‌های نفتی و کالاهای ترانزیتی در جایگاه بعدی قرار دارند. همچنین کمترین میزان کالای بارگیری شده در کلیه بنادر کشور طی سال 1402 معادل 22,402 تن کالا مربوط به منسوجات، چرم، پوشاک، الیاف کاغذ و چوب بو ده است.
آمارهای حمل و نقل دریایی و تجارت دریایی کشور حاکی از آن است که در سال 1402 بیشترین میزان تخلیه بار صورت گرفته در بنادر کشور با میزان 23,472,071 تن، مربوط به فراورده‌های نفتی بوده است. کالاهای اساسی با میزان 21,827,368 تن دومین کالایی است که در سال 1402 بیشترین میزان تخلیه در بنادر کشور را به خود اختصاص داده است. کمترین نوع کالای تخلیه شده در بنادر کشور با میزان 287,457 تن مربوط به کالاهای خرده بار و متفرقه بوده است.
آمار عملکرد مسافری بنادر
آمارهای سازمان بنادر و دریانوردی از عملکرد مسافربری بنادر کشور که در بازه‌ی آماری 1400 تا 1402 به ثبت رسیده است حاکی از آن است که بیشترین میزان ورودی و خروجی مسافر از طریق بنادر کشور طی این بازه‌ی آماری، در سال 1401 به ثبت رسیده است. طبق این آمار در سال 1401 تعداد مسافران ورودی بنادر کشور 1,610,678 نفر و تعداد مسافران خروجی معادل نفر بوده 1,657,757است. همچنین کمترین میزان ورود و خروج مسافر در این بازه‌ی آماری با تعداد 1,194,034 مسافر ورودی و تعداد 1,225,737مسافر خروجی، مربوط به سال 1400 بوده است.
از مجموع بنادر کشور تنها 6 بندر هست که ورود و خروج مسافر از طریق آن‌ها جریان دارد. بیشترین میزان ورود و خروج مسافر از طریق بنادر کشور طی بازه‌ی آماری 1402-1400 مربوط به بندر شهید حقانی بندر عباس است که از 40 فروند شناور پیشرفته با ظرفیت بیش از 4000 نفر، برای جابجایی و حمل مسافر استفاده می‌کند. بر اساس آمارهای به دست آمده، بندر شهید حقانی در سال 1400 تعداد 1,126,812 مسافر ورودی و تعداد 1,155,411 مسافر خروجی داشته است که تعداد مسافران این بندر در سال 1402 به تعداد 1,314,272 مسافر ورودی و تعداد 1,350,552 مسافر خروجی افزایش پیدا کرده است.
کمترین آمار مربوط به حمل و نقل مسافران ورودی و خروجی مربوط به پایانه مسافربری دریایی شهید باهنر واقع در بندر عباس است. بر اساس آمارهای موجود بدر سال 1400 تعداد 407 مسافر ورودی و تعداد 847 مسافر خروجی داشته که تعداد مسافران جا به جا شده از طریق این بندر در سال 1402 به تعداد 9,825 مسافر ورودی و تعداد 9,909 مسافر خروجی افزایش یافته است.
منابع:
