ایدز، بیماری‌ای که برای دهه‌ها زندگی میلیون‌ها نفر را تحت تأثیر قرار داده، دیگر صرفاً یک معضل جهانی نیست. این بیماری امروز در هر نقطه‌ای از جهان، از جمله ایران، داستان‌هایی از تلخی‌ها و امیدها، شکست‌ها و تلاش‌های بی‌وقفه را روایت می‌کند. آنچه در ابتدا تنها به عنوان یک بحران بهداشتی ظاهر شد، به مرور زمان ابعاد گسترده‌تری یافت و به یک پدیده اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی بدل گشت که جوامع را به چالش می‌کشد.
در ایران نیز مسیر مواجهه با ایدز، بازتابی از چالش‌ها و دستاوردهایی است که نشان از تلاش برای کنترل و کاهش این بیماری دارد. اما پشت آمار ایدز در ایران چه چیزی نهفته است؟ اعداد و ارقام موجود در آمار ایدز در ایران، تنها بیانگر داده‌های سرد و بی‌جان نیستند؛ بلکه نمایی از زندگی‌های واقعی، امیدهای خاموش‌شده، نگرانی‌های جمعی، و تلاش‌های پرشور برای مقابله با این بیماری‌اند.
سؤالاتی که در ارتباط با آمار ایدز اهمیت دارد و ما قصد داریم تا در این یادداشت به آن پاسخ دهیم عبارت است از: آمار ایدز در ایران تا چه اندازه با واقعیت مطابقت دارد؟ آیا تمام افرادی که به ایدز مبتلا هستند شناسایی شده‌اند؟ وضعیت شیوع ایدز در ایران در مقایسه با سایر نقاط جهان به چه صورت است؟
ایدز (AISD) چیست؟
ایدز (AIDS) که به فارسی به عنوان «نشانگان نقص ایمنی اکتسابی» شناخته می‌شود، یک بیماری جدی و پیشرفته است که توسط ویروس HIV (ویروس نقص ایمنی انسانی) ایجاد می‌شود. این بیماری زمانی رخ می‌دهد که ویروس HIV سیستم ایمنی بدن را به شدت ضعیف کرده و توانایی بدن برای مقابله با عفونت‌ها و بیماری‌ها را به شدت کاهش می‌دهد.
HIV چیست؟
HIV یا ویروس نقص ایمنی انسانی، ویروسی است که به سلول‌های خاصی در سیستم ایمنی بدن (به‌ویژه سلول‌های CD4 یا سلول‌های T) حمله کرده و آنها را تخریب می‌کند. این سلول‌ها نقشی کلیدی در مبارزه با عفونت‌ها دارند. با گذشت زمان، کاهش تعداد این سلول‌ها بدن را در برابر عفونت‌ها و بیماری‌های فرصت‌طلب (مانند سل، عفونت‌های قارچی، یا برخی از سرطان‌ها) آسیب‌پذیر می‌کند.
تفاوت HIV و ایدز
- HIV: مرحله اولیه عفونت با ویروس است و افراد ممکن است برای سال‌ها بدون علائم خاصی با ویروس زندگی کنند. در این مرحله، درمان‌های ضدویروسی می‌توانند پیشرفت ویروس را کنترل کرده و مانع از بروز ایدز شوند.
- ایدز: آخرین و پیشرفته‌ترین مرحله عفونت HIV است، زمانی که سیستم ایمنی بدن به شدت آسیب‌دیده و دیگر نمی‌تواند از بدن در برابر بیماری‌ها محافظت کند.
راه‌های انتقال HIV
HIV از طریق تماس با مایعات بدن افراد مبتلا منتقل می‌شود. شایع‌ترین راه‌های انتقال شامل:
- رابطه جنسی محافظت‌نشده (بدون استفاده از کاندوم) با فرد آلوده
- استفاده مشترک از سرنگ یا سوزن آلوده (معمولاً در مصرف مواد مخدر تزریقی).
- انتقال از مادر به فرزند در دوران بارداری، زایمان یا شیردهی.
- انتقال از طریق خون یا فرآورده‌های خونی آلوده.
شیوع ایدز در ایران
اولین نشانه‌ها از آمار ایدز در ایران به اواسط دهه 60 (1980) بازمی‌گردد، ، زمانی که نخستین موارد این بیماری شناسایی شد. اولین بیمار مبتلا به HIV در ایران، پسری بود که در سال 1986 به هموفیلی مبتلا شد. این کودک از فرآورده‌های خونی آلوده وارداتی از خارج از کشور استفاده کرده بود. این اتفاق، زنگ خطر را برای مسئولان بهداشتی کشور به صدا درآورد و توجه‌ها را به اهمیت کنترل و پیشگیری از این بیماری جلب کرد.
از آن زمان ایران شاهد موج بالایی از عفونت HIV به ویژه در بین افرادی که مواد مخدر تزریق می‌کنند، بوده است. اولین مورد از انتقال HIV از طریق مواد مخدر نا ایمن در سال 1989 شناسایی شد.
در دهه‌های بعد، به‌ویژه در دهه 1370، انتقال ایدز بیشتر در میان مصرف‌کنندگان مواد مخدر تزریقی که از سرنگ‌های مشترک استفاده می‌کردند، مشاهده شد. این گروه به عنوان یکی از مهم‌ترین گروه‌های در معرض خطر شناخته شد و شیوع ایدز در میان آنها به سرعت افزایش یافت.
آمار ایدز در دهه‌های 1380 و 1390 نشان می‌دهد، الگوی انتقال ایدز تغییرات محسوسی را تجربه کرد. اگرچه مصرف مواد مخدر تزریقی همچنان یکی از عوامل اصلی انتقال باقی ماند، اما انتقال از طریق رابطه جنسی پرخطر نیز به‌تدریج افزایش یافت. این تغییر الگوی انتقال نشان‌دهنده نیاز به راهبردهای جدید پیشگیری، از جمله آموزش‌های عمومی و ارتقای آگاهی درباره رفتارهای جنسی ایمن بود.
در راستای مراقبت‌های پیشگیرانه و ارتقای سلامت افراد مبتلا به HIV و ایدز در ایران مرکز تحقیقات ایدز ایران که یکی از مراکز پیشروی پژوهشی در زمینه پژوهش‌های پایه و مبتنی بر جامعه در ایران است و زیر نظر دانشگاه علوم پزشکی تهران قرار دارد، به ریاست دکتر مینو محرز از سال 1394 فعالیت خود را آغاز کرد.
برای اطلاع بیشتر از آمار ایدز در ایران و سیاست‌گذاری‌ها و منابع تخصیص یافته در این زمینه به آمار بودجه ایدز در ایران مراجعه کنید.
امروزه، اگرچه ایران با چالش‌هایی همچون انگ اجتماعی و محدودیت‌های فرهنگی در مواجهه با این بیماری روبه‌روست، اما تلاش‌هایی نیز برای کنترل شیوع ایدز، بهبود دسترسی به درمان‌های ضدویروسی و اجرای برنامه‌های کاهش آسیب، مانند توزیع سرنگ‌های استریل و ارائه آموزش‌های لازم، انجام شده است.
آمار ایدز در ایران
بر اساس جدیدترین آمار ایدز در ایران که در نیمه نخست سال 1403 به ثبت رسیده است و توسط معاونت درمان بیماری‌های واگیر وزارت بهداشت ارائه شده است، تخمین زده می‌شود که 44,105 فرد مبتلا به ایدز زنده در کشور وجود داشته باشد. آمار ایدز در ایران حاکی از آن است که در نیمه نخست سال 1403 تعداد مبتلایان زنده شناسایی شده 24,760 نفر بوده است. از این تعداد 19,869 نفر خدمات مربوط به مراقبت و درمان اچ‌آی‌وی را دریافت نموده‌اند و تعداد 19,065 نفر تحت درمان قرار دارند. کل موارد زنده تشخیص داده شده از ابتدا تا کنون 48,017 نفر بوده و مرگ 23,257 نفر آنها ثبت شده است.
آمار ایدز در ایران حاکی از آن است که از ابتدا سهم مبتلایان به ایدز بر اساس جنسیت به این صورت بوده است که 81 درصد شامل مردان و 19 درصد شامل زنان می‌شده است اما در سال‌های اخیر این الگو تغییر کرده است به طوری که تا پایان نیمه نخست سال 1403 حدود 32 درصد موارد ابتلا به ایدز را زنان و 68 درصد را مردان تشکیل داده‌اند.
آمار ایدز در ایران در رابطه با گروه سنی حاکی از آن است که الگوی بیماری دستخوش تغییر نشده و به همان صورت پیشین باقی مانده است. سهم مبتلایان در گروه سنی مختلف در بدو شناسایی شدن در نمودار زیر قابل مشاهده است. بر این اساس بیشترین میزان مبتلایان به ایدز با سهم 73 درصد در گروه سنی 45-20 سال قرار دارند.
داده‌های ارائه‌شده در نمودار زیر بخشی از آمار ایدز در ایران است که روند تغییر سهم راه‌های مختلف انتقال ویروس HIV در ایران را از سال 1365 تا نیمه نخست سال 1403 بررسی می‌کند. این اطلاعات نشان‌دهنده تغییرات مهمی در الگوهای انتقال HIV در کشور طی چند دهه گذشته است.
- کاهش انتقال از طریق تزریق
انتقال از طریق وسایل مشترک مصرف‌کنندگان مواد مخدر (مانند سرنگ‌های آلوده) در طول سال‌ها به‌شدت کاهش یافته است. این کاهش می‌تواند ناشی از برنامه‌های موفق کاهش آسیب، مانند توزیع سرنگ رایگان، آموزش‌های پیشگیرانه و افزایش آگاهی در این زمینه باشد. - افزایش انتقال از طریق رابطه جنسی
سهم انتقال از طریق رابطه جنسی به‌طور چشمگیری افزایش یافته و به عامل اصلی انتقال HIV در سال‌های اخیر تبدیل شده است. این موضوع زنگ خطری برای ضرورت توجه بیشتر به آموزش‌های مرتبط با رفتارهای جنسی ایمن، توزیع گسترده‌تر کاندوم و گسترش برنامه‌های آگاهی‌بخشی است. - کاهش انتقال از مادر به کودک
کاهش انتقال از مادر به کودک از 1.6 درصد به 0.7 درصد نشان‌دهنده بهبود دسترسی به خدمات پیشگیرانه، از جمله درمان‌های ضدویروسی برای زنان باردار مبتلا به HIV است. این موفقیت بیانگر پیشرفت نظام سلامت در کاهش انتقال عمودی HIV است. - موارد نامشخص
افزایش سهم موارد با علت انتقال نامشخص (24.1٪) می‌تواند نشان‌دهنده ضعف در جمع‌آوری داده‌های دقیق یا گزارش‌دهی ناقص باشد. شفاف‌سازی این موارد برای طراحی و اجرای برنامه‌های پیشگیرانه مؤثر بسیار حیاتی است.
آمار اچ پی وی در ایران و جهان
ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) به‌عنوان یکی از شایع‌ترین عفونت‌های ویروسی در جهان شناخته می‌شود که نه‌تنها از منظر شیوع، بلکه به دلیل پیامدهای بالقوه خطرناکی همچون زگیل تناسلی و سرطان‌های مرتبط، اهمیت بالایی در حوزه سلامت عمومی دارد. ایران نیز از این قاعده مستثنی نیست و با وجود تفاوت‌های فرهنگی و اجتماعی، آمار اچ‌پی‌وی در ایران در حال افزایش است. بررسی داده‌های آماری این بیماری می‌تواند نقش کلیدی در درک بهتر وضعیت اپیدمیولوژیک اچ پی وی در کشور، شناسایی گروه‌های پرخطر، و تدوین راهکارهای مناسب برای پیشگیری و کنترل آن ایفا کند.
در ادامه، با مروری بر شیوع، توزیع جغرافیایی، و پیامدهای اچ‌پی‌وی در ایران، تلاش می‌شود تا تصویری جامع از وضعیت این ویروس در جامعه ارائه شود. همچنین با تمرکز بر نقش واکسیناسیون، غربالگری، و موانع اجتماعی، به اهمیت اقدامات پیشگیرانه و افزایش آگاهی عمومی برای کاهش بار بیماری پرداخته خواهد شد. توجه به این مسئله می‌تواند گامی مؤثر در بهبود سلامت عمومی و کاهش هزینه‌های درمانی ناشی از این بیماری باشد.
اچ پی وی (HPV) چیست؟
اچ‌پی‌وی (HPV) یا ویروس پاپیلومای انسانی یکی از شایع‌ترین عفونت‌های ویروسی در دنیا است که عمدتاً از طریق تماس مستقیم پوست با پوست و به‌ویژه در طی روابط جنسی منتقل می‌شود. این ویروس دارای بیش از 100 نوع مختلف است که برخی از آنها بی‌خطر هستند، اما برخی دیگر می‌توانند مشکلاتی از قبیل زگیل تناسلی و سرطان ایجاد کنند. عفونت ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) عامل اصلی زگیل تناسلی، سرطان دهانه رحم و بسیاری از انواع سرطان‌های دستگاه تناسلی مردان و زنان است.
اچ‌پی‌وی به دو دسته اصلی تقسیم می‌شود:
- انواع کم‌خطر (Low-risk)
این نوع ویروس باعث ایجاد زگیل تناسلی و زگیل‌های پوستی می‌شود که معمولاً تهدید جدی برای سلامتی نیستند. - انواع پرخطر (High-risk)
این نوع ویروس می‌تواند به بروز تغییرات سلولی منجر شده و خطر ابتلا به سرطان‌هایی مانند سرطان دهانه رحم، مقعد، واژن، آلت تناسلی، و حلق را افزایش دهد. شایع‌ترین انواع پرخطر اچ‌پی‌وی، نوع 16 و 18 هستند که حدود 70 درصد موارد سرطان دهانه رحم را تشکیل می‌دهند.
آمار اچ پی وی در جهان
- بر اساس آمارهای جهانی، حدود ۶۳۰ میلیون نفر در جهان به اچ‌پی‌وی آلوده هستند.
- آمار اچ پی وی در جهان که طی مطالعه جدیدی که در مجله The Lancet Global Health منتشر شده است نشان می‌دهد که از هر 3 نفر مرد بالای 15 سال در جهان، حداقل 1 نفر به یکی از انواع ویروس پاپیلومای انسانی دستگاه تناسلی مبتلا است و از هر 5 نفر حداقل 1 نفر به یک یا چند نوع مختلف از این ویروس مبتلاست.
- تخمین زده می‌شود که ۸۰ درصد از افراد فعال جنسی در طول زندگی خود حداقل یک‌بار به یکی از انواع اچ‌پی‌وی آلوده می‌شوند.
- شیوع اچ‌پی‌وی در زنان در سراسر جهان به‌طور متوسط ۱۰ تا ۱۲ درصد است، اگرچه این میزان در مناطق مختلف متفاوت است.
شیوع جغرافیایی اچ‌پی‌وی
- آفریقا:
- بیشترین میزان شیوع اچ‌پی‌وی در جهان در کشورهای آفریقایی مشاهده می‌شود، به‌ویژه در مناطق جنوب و شرق آفریقا.
- شیوع اچ‌پی‌وی در زنان در برخی از این کشورها به ۲۵ تا ۳۰ درصد می‌رسد.
- آسیا:
- در آسیا، شیوع اچ‌پی‌وی در کشورهای شرق و جنوب شرق آسیا، مانند چین، ژاپن و هند، بین ۵ تا ۱۵ درصد است.
- هند یکی از کشورهایی است که بالاترین نرخ سرطان دهانه رحم ناشی از اچ‌پی‌وی را دارد.
- آمریکای لاتین و کارائیب:
- شیوع اچ‌پی‌وی در این مناطق در حدود ۱۵ تا ۲۰ درصد است.
- کشورهای مانند برزیل و کلمبیا بالاترین میزان ابتلا را دارند.
- اروپا و آمریکای شمالی:
- در اروپا، شیوع اچ‌پی‌وی معمولاً کمتر از ۱۰ درصد است، اگرچه در برخی کشورهای شرق اروپا این نرخ بالاتر است.
- در آمریکای شمالی، میزان شیوع بین ۱۰ تا ۱۵ درصد تخمین زده می‌شود.
آمار کشورهایی که از واکسن اچ پی وی استفاده می‌کنند
آمار تعداد کشورهایی که واکسن‌های توصیه شده اچ پی وی را در برنامه‌های ملی ایمن سازی خود گنجانده‌اند نشان می‌دهد در بازه زمانی 6 ساله تعداد کشورهایی که واکسن‌هایی که برای پیشگیری و درمان اچ پی وی (از جمله واکسن گارداسیل) توسط سازمان بهداشت جهانی توصیه شده است را در برنامه‌های سلامت ملی خود قرار داده‌اند سیر افزایشی پیدا کرده است و از 69 کشور در سال 2016 به تعداد 114 کشور در سال 2021 رسیده است.
آمار اچ پی وی در ایران
آمار اچ پی وی در ایران حاکی از آن است که شیوع اچ پی وی در ایران مشابه بسیاری از کشورهای دیگر رو به افزایش است. آمارها نشان می‌دهد که حدود 7 تا 9 درصد از جمعیت عمومی بالغین ایران به یکی از انواع پرخطر ویروس اچ پی وی آلوده هستند. در میان این موارد، بیشترین نوع شایع ویروس شامل نوع 16 و 18 است که ارتباط مستقیمی با سرطان دهانه رحم دارند.
زگیل تناسلی
یکی از پیامدهای شایع اچ پی وی، زگیل تناسلی است که آمار مبتلایان آن در ایران طی سال‌های اخیر افزایش یافته است. به گزارش برخی مطالعات داخلی، در افراد مراجعه‌کننده به مراکز درمانی، میزان شیوع زگیل تناسلی حدود ۲ تا ۵ درصد تخمین زده شده است.
سرطان دهانه رحم و اچ پی وی
سرطان دهانه رحم یکی از مهم‌ترین عوارض ناشی از اچ‌پی‌وی پرخطر است. این نوع سرطان در میان زنان ایرانی شیوع نسبتاً کمتری نسبت به کشورهای در حال توسعه دارد، اما همچنان یکی از نگرانی‌های اصلی حوزه بهداشت عمومی است. آمارها نشان می‌دهد که اچ‌پی‌وی عامل حدود ۷۰ درصد موارد سرطان دهانه رحم در زنان است.
واکسیناسیون و پیشگیری
واکسن اچ پی وی ( واکسن گارداسیل) یکی از مؤثرترین راه‌ها برای پیشگیری از عفونت‌های ناشی از این ویروس است. استفاده خودسرانه از واکسن گارداسیل می‌تواند عوارض جبران ناپذیری را به وجود آورد و برای تزریق این واکسن نیاز به تأیید پزشک است. سن مطلوب برای تزریق واکسن گارداسیل بازه سنی 16-9 سال است و توصیه می‌شود پیش از برقراری هرگونه رابطه جنسی این واکسن تزریق شود.
در واقع کارکرد اصلی واکسن گارداسیل در پیشگیری از شیوع سویه‌های مختلفی از سرطان‌های ناشی از اچ پی وی است، با این‌حال پزشکان معتقدند در موارد بالینی که بیمار به برخی سویه‌های اچ پی وی مبتلا بوده، تجویز و استفاده از این واکسن تا حد قابل توجهی به بهبود بیماری کمک کرده است.
با وجود تأثیرات مطلوب واکسن گارداسیل در پیشگیری و درمان سرطان‌های مرتبط با ویروس اچ پی وی، پوشش واکسیناسیون در ایران هنوز به سطح مطلوبی نرسیده است و شامل بیمه درمان هم نمی‌شود. مطالعات نشان داده که افزایش آگاهی عمومی و در دسترس بودن واکسن می‌تواند به کاهش قابل‌توجه بار بیماری کمک کند.
چالش‌های آمار اچ پی وی در ایران
یکی از مشکلات اصلی در ارائه آمار اچ‌پی‌وی در ایران، محدودیت‌های فرهنگی و اجتماعی در صحبت درباره بیماری‌های منتقله از راه جنسی است. این موضوع باعث می‌شود بسیاری از موارد شناسایی نشده یا گزارش نشوند و برآوردهای دقیق دشوار باشد.
در نتیجه، ارتقای آموزش و آگاهی عمومی، گسترش برنامه‌های غربالگری و دسترسی به واکسن می‌توانند گام‌های اساسی در مدیریت این بیماری در ایران باشند.
نرخ شیوع سرطان‌های مرتبط با اچ پی وی در ایران
آمار ارائه‌شده در نمودار زیر نشان‌دهنده تأثیر ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) بر بروز انواع مختلف سرطان در زنان و مردان ایران است. سرطان دهانه رحم در زنان و سرطان حنجره در مردان، بیشترین شیوع را دارند و این دو به ترتیب برجسته‌ترین تهدیدات مرتبط با HPV برای هر جنس محسوب می‌شوند. در عین حال، افزایش شیوع سرطان‌های ناحیه تناسلی، حلق، و حفره دهان نیز نشان‌دهنده گستره تأثیر این ویروس است.
این داده‌ها اهمیت اقدامات پیشگیرانه نظیر واکسیناسیون HPV برای هر دو جنس، ارتقای آگاهی عمومی در مورد روابط جنسی ایمن، و گسترش برنامه‌های غربالگری و معاینات دوره‌ای را برجسته می‌کند. علاوه بر این، توجه ویژه به گروه‌های پرخطر و تلاش برای کاهش عوامل محیطی و رفتاری مرتبط با این سرطان‌ها می‌تواند نقش مهمی در کاهش شیوع ایفا کند.
به‌طور کلی، کنترل HPV نیازمند برنامه‌ریزی دقیق و چندجانبه است که نظام سلامت، آموزش عمومی، و سیاست‌گذاری پیشگیرانه را در بر گیرد.
رابطه ایدز (HIV) و اچ پی وی (HPV)
ویروس اچ آی وی (HIV) و ویروس پاپیلومای انسانی (HPV) هر دو از بیماری‌های ویروسی منتقله از طریق رابطه جنسی هستند و در برخی موارد می‌توانند تأثیر متقابلی بر سلامت افراد بگذارند. هرچند این دو ویروس از نظر ساختار و عوارض بیماری تفاوت دارند، اما مبتلایان به یکی از این عفونت‌ها معمولاً در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به دیگری قرار دارند.
چرا رابطه HIV و اچ‌پی‌وی مهم است؟
اچ آی وی با تضعیف سیستم ایمنی بدن، توانایی فرد برای مقابله با عفونت‌های دیگر را کاهش می‌دهد. این وضعیت می‌تواند موجب افزایش احتمال عفونت با اچ پی وی و پیشرفت سریع‌تر بیماری‌های مرتبط با آن، مانند زگیل تناسلی یا سرطان‌های مرتبط شود.
- مطالعات نشان داده‌اند که میزان شیوع اچ‌پی‌وی در افراد مبتلا به اچ آی وی بسیار بیشتر از جمعیت عمومی است. حدود 60 تا 90 درصد افراد HIV مثبت ممکن است به یکی از انواع پرخطر اچ پی وی آلوده باشند.
- افرادی که همزمان به اچ آی وی و اچ پی وی آلوده هستند، احتمال بیشتری برای ابتلا به سرطان‌های مرتبط با اچ پی وی دارند. سرطان دهانه رحم، مقعد و حلق از شایع‌ترین این موارد هستند که در این گروه با سرعت بیشتری پیشرفت می‌کنند.
برخی از انواع اچ‌پی‌وی (مانند نوع ۱۶ و ۱۸) به دلیل پتانسیل بالای ایجاد سرطان، به‌عنوان “پرخطر” شناخته می‌شوند. افراد مبتلا به اچ‌آی‌وی در صورت آلوده شدن به این انواع اچ‌پی‌وی، به دلیل نقص سیستم ایمنی بدن، ممکن است دچار بیماری‌های پیش‌سرطانی یا سرطانی در زمان کوتاه‌تری شوند.
اگرچه اچ‌پی‌وی به‌طور مستقیم بر پیشرفت اچ‌آی‌وی تأثیر نمی‌گذارد، اما زخم‌ها و ضایعات ناشی از زگیل تناسلی یا سایر مشکلات مرتبط با اچ‌پی‌وی می‌توانند خطر انتقال اچ‌آی‌وی را افزایش دهند. این مسئله به‌ویژه در افرادی که به‌تازگی به اچ‌پی‌وی مبتلا شده‌اند یا دارای عفونت‌های فعال هستند، بیشتر دیده می‌شود.
منابع:
