صدا و سیما چه میزان مخاطب دارد؟ آیا کسانی که فقط یک برنامه در تلویزیون دیده باشند، جزو بییندگان تلویزیون به حساب می‌آیند؟ روش محاسبه این آمار چگونه است؟ چه نهادها و مراکزی مسئول جمع آوری این داده‌ها هستند؟
در این نوشتار سعی خواهیم کرد تا با گردآوری گزارشات، مصاحبه‌ها و آمارهای رسمی، وضعیت مخاطبان صداوسیمای جمهوری اسلامی ایران را تا حدودی شفاف کنیم.
تاریخچه تلویزیون در ایران
1. از افتتاح رادیو تا انقلاب اسلامی ایران
در ۴ اردیبهشت ۱۳۱۹، رادیو ایران رسماً توسط محمدرضا پهلوی؛ ولیعهد وقت ایران افتتاح شد. در آن زمان رادیو روزی ۵ ساعت برنامه داشت و برنامه‌هایی نظیر اخبار داخلی و خارجی، موسیقی سنتی ایرانی، بحث‌های مذهبی، ورزشی، اقتصادی و سیاسی پخش می‌کرد.
فکر اولیه راه‌اندازی تلویزیون در ایران، نخستین بار در سال 1335 مطرح گردید که مورد تائید متولیان وقت قرار نگرفت. تولید تصویر کار چندان ساده‌ای نبود و به سرمایه هنگفتی نیاز داشت. به همین دلیل یکی از سرمایهداران بخش خصوصی به نام «حبیب‌الله ثابت پاسال» که از اعتماد دربار برخوردار بود، تأسیس یک فرستنده تلویزیونی را به دولت وقت پیشنهاد داد و دولت هم پیشنهاد او را پذیرفت.
پس از تصویب مجلس شورای ملی، نخستین فرستنده تلویزیونی ایران در روز جمعه 11 مهر ماه 1337 با نام «تلویزیون ایران» توسط بخش خصوصی راه اندازی شد و در سال 1340 فرستنده آبادان و یک فرستنده تقویتی در اهواز تاسیس کرد.
رونق کار «تلویزیون ایران» تصمیم حکومت را در تاسیس یک شبکه تلویزیونی سراسری قطعی کرد. بنابر این سازمان برنامه و بودجه در سال 1343 یک گروه را مامور بررسی و طراحی یک مرکز تلویزیونی کرد.
سرانجام، پس از تصویب طرح ایجاد «تلویزیون ملی ایران»، یک ایستگاه در تهران تاسیس و برنامه‌های آزمایشی را از سال 1345 آغاز کرد.
تلویزیون ملی ایران در روز ۱ فروردین ۱۳۴۶ رسماً افتتاح شد تا بعدتر سازمان رادیو و تلویزیون ملی ایران شکل بگیرد. در آن زمان تجهیزات سخت‌افزاری تلویزیون در اختیار وزارت پست، تلگراف و تلفن بود و محتوای آن توسط اداره تبلیغات و انتشارات تولید می‌شد.
پس از چندی، دولت وقت «تلویزیون ایران» را از بخش خصوصی خرید و با پیوستن «تلویزیون ایران» به «تلویزیون ملی ایران»، پخش دو برنامه تلویزیونی از دو کانال مختلف ادامه یافت.
از سال ۱۳۵۰ تمامی تأسیسات در اختیار سازمان رادیو و تلویزیون ملی قرار گرفت. شاه شخصاً رضا قطبی را به ریاست سازمان منصوب کرد و زمان پخش برنامه‌ها به سرعت زیاد شد.
2. تغییر نام تلویزیون ملی به صدا و سیما
«تلویزیون ملی ایران» در سال‌های پس از انقلاب اسلامی با تغییر نام به «سیمای جمهوری اسلامی ایران» در قالب دو شبکه برنامه‌های خود را پی گرفت. در دهه هفتاد با تأسیس شبکه سه سیما در تاریخ 14 آذر سال 1372 و با توجه ویژه به مخاطب جوان و موضوع ورزش، عرصههای جدیدی در جذب مخاطب تلویزیون گشوده شد.
در نیمه دوم سال 1374 برای پاسخگویی به نیازهای شهری و سیاسی استان تهران و انعکاس مسائل و موضوعات مربوط به آن، شبکه تهران تأسیس شد و در مدت کوتاهی بعد از آن، شبکه چهار در ابتدای سال 1375 با شعار پرداختن به برنامه‌های علمی، فرهنگی و هنری فاخر ایران و جهان راه‌اندازی شد.
بعد از آن هم تاسیس شبکههای جام جم، قرآن و معارف و آموزش در دستور کار قرار گرفت و در دهه 90 شبکههای دیجیتال مانند مستند، نمایش، ورزش، پویا، سلامت و غیره در جهت اجرای سیاست جدید معاونت سیما برای تامین سلایق مختلف مخاطبان ایجاد شد.
غیر از شبکههای رادیویی و تلویزیونی در تهران و سایر استان‌های کشور، مراکز دیگری نیز در اختیار این سازمان قرار دارد؛ از جمله‌ی آن می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- دفاتر نمایندگی در 20 شهر و کشور مختلف مانند لندن، پاریس، برلین، مسکو، نیویورک و ..
- بیش از 16 شبکه برون مرزی از جمله شبکه جهانی جام جم، سحر، العالم، پرس‌تی وی و …
- شبکههای اینترنتی شامل تلویزیون اینترنتی امام رضا، لبیک (ویژه حج و زیارت) و ایران صدا
- همچنین مؤسسات وابسته صدا و سیما در ایران شامل موارد زیر است:
- انتشارات سروش
روزنامه جام جم
خبرگزاری صدا و سیما
سیما فیلم
سیما چوب
ایران سیما
دانشگاه صدا و سیما
شرکت فرهنگی هنری صبا
شرکت صوتی و تصویری سروش
مرکز پژوهش‌های اسلامی صدا و سیما
- انتشارات سروش
سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران، تنها متولی پخش قانونی برنامه های رادیویی و تلویزیونی جمهوری اسلامی ایران است. طبق اصل ۱۷۵ قانون اساسی ایران که به این سازمان اختصاص یافته، نصب و عزل رئیس این سازمان با مقام رهبری است و شورایی مرکب از نمایندگان رئیس‌جمهور و رئیس قوه قضاییه و مجلس شورای اسلامی بر این سازمان نظارت خواهند داشت.
این سازمان در حال حاضر بالغ بر پنجاه هزار نفر کارمند دارد. محل ساختمان مرکزی صدا و سیما در خیابان ولی عصر تهران در محدوده‌ای است که اصطلاحاً جام‌جم خوانده می‌شود. مساحت زمین محوطه جام جم به بیش از ۱۲۰ هکتار می‌رسد.
نیمی از کل هزینه سالانه سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران هر سال در قانون بودجه مشخص می‌شود و نیمی دیگر از راه‌هایی دیگر ازجمله فروش زمان پخش رادیو و تلویزیونی به تبلیغات بازرگانی و درآمد حاصل از شرکت‌های زیرمجموعه‌ی این سازمان تامین می‌شود.
میزان مخاطبان صدا و سیما چگونه محاسبه می‌شود؟
اولین قدم برای ساخت برنامه‌های جدید و اعمال تغییرات به منظور بهبود عملکرد یک رسانه، شناخت کافی از سلیقه مخاطبان آن رسانه است.
طی دهه‌های گذشته، مرکز تحقیقات صداوسیما به عنوان متولی اصلی، تنها مرجعی بود که میزان مخاطبان صداوسیما را برآورد کرده و آن را اعلام می کرد. هرچند که گاهی اوقات نتایج این نظرسنجی‌ها با شک و شبهه همراه بود؛ به این دلیل که این نهاد از زیرمجموعه‌های خود صداوسیما است.
در وضعیتی که رسانه ملی همچنان در اعلام تعداد مخاطبانش محتاطانه عمل می‌کند، پیدا کردن شاخصی برای ارزیابی و شناخت وضعیت اقبال به برنامه‌های تلویزیونی، کار ساده‌ای نیست.
تلاش برای دستیابی به اطلاعات آماری، به رسانه‌ها و مردم کمک می‌کند تا به شناختی نسبی از یک پدیده برسند. تعداد مخاطبان برنامه‌های تلویزیونی هر روز رو به کاهش است و این ماجرا چندان به نفع رسانه‌ای، چون صداوسیما نیست.
مخاطب‌شناسی اصل مهمی در سنجش میزان موفقیت یک برنامه است و باعث می‌شود که ارتباط دو‌سویه صورت موثرتری پیدا کند. مطالعات و پژوهش‌های وسیعی در تعریف مخاطب و توصیف ارزشمندی او انجام شده است، اما در فرآیند‌های اجرایی، نقطه نظرات مدیران به جایگاه و اعتبار مخاطب، اهمیت ویژه‌ای در طراحی سازوکار‌های تولید و عرضه محتوا در رسانه دارد.
مرکز تحقیقات صدا و سیما 3 نوع نظرسنجی محتلف انجام می‌دهد:
- افکارسنجی:
یعنی هر برنامه یا هر شبکه چه میزان مخاطب دارد. این سنجش دو روش انجام می‌شود:- روش تلفنی:
در روش تلفنی به‌طور کاملا تصادفی براساس حجم نمونه و جمعیت یک استان از سراسر کشور شماره تلفن‌های ثابت منازل شماره‌گیری می‌شود.
محمدعلی هرمزی زاده، مدیرگروه ارتباطات دانشگاه صداوسیما درباره شیوه نظرسنجی تلفنی اشاره می‌کند که این سوالات از سطحی به عمیق درجه‌بندی شده‌اند. - روش تبلتی:
این روش نسبت به شیوه تلفنی سخت‌تر و هزینه بالاتری دارد، اما داده‌های دقیق‌تری می‌دهد. در این شیوه به جای تماس با منازل مردم، پرسشگر براساس نقشه و اطلاعات مرکز آمار به درب منازل مراجعه می‌کند.
- روش تلفنی:
- تاثیرسنجی:
آیا فلان برنامه تاثیری بر آگاهی فرد در یک مطلب خاص گذاشته است؟ یا هدفی که سازنده به دنبال آن بوده محقق شده است یا خیر.
این اثرسنجی به صورت پیش‌آزمون و پس‌آزمون انجام می‌شود. به‌این معنا که قبل و بعد از پخش برنامه، به سراغ مردم رفته و تاثیری که آن برنامه بر آگاهی مخاطب داشته سنجیده شود. همچنین خوانش مخاطب نیز در این مرحله انجام می‌پذیرد. یعنی از مخاطب پرسیده می‌شود که آیا برداشت او از این برنامه همان چیزی است که مدنظر سازندگانش بوده‌است یا خیر.
- نیازسنجی:
مخاطب در آن برهه زمانی به چه نوع برنامه و با چه محتوا و قالبی نیاز دارد یا ترجیح می‌دهد چه ساعتی از شبانه روز برنامه مورد نظر خود پخش شود.
صدا و سیما چه میزان بیننده دارد؟
طبق گفته رئیس مرکز تحقیقات رسانه ملّی بر اساس آخرین نظرسنجی انجام شده در این مرکز، حدود 70 درصد از مردم ایران مخاطب صدا وسیما هستند. اگر بخواهیم به تفکیک مناطق مختلف بیان کنیم:
- شهر تهران و مراکز استان‌ها: 66 درصد
- سایر شهرستان‌ها: 69.9 درصد
- روستاها: 78.7 درصد
به گفته رئیس مرکز تحقیقات رسانه ملّی، مخاطب و بیننده تلویزیون شامل کسانی می‌شود که حداقل 15 دقیقه در یک هفته صدا و سیما را تماشا کرده باشند.
به منظور بررسی صحت این نظرسنجی، دو پیمایش دیگر نیز که توسط مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) و مرکز آمارفکت به عنوان مرجع تخصصی آمار کشور و برگزاری نظرسنجی در فضای مجازی انجام شده است را مورد بررسی قرار داده‌ایم:
مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) یک طرح نظرسنجی با عنوان «سنجش نگرش مردم در خصوص برنامه‌های صداوسیما» با تعداد نمونه‌ی 1715 نفر از شهروندان 15 سال به بالای سراسر کشور در «هفته آخر فروردین ماه» سال 1403، به شیوه مصاحبه تلفنی انجام داده است.
طبق این پیمایش 69.2 درصد از کل مردم ایران بیننده برنامه‌های صدا و سیما هستند. این عدد با شاخص بیان شده توسط مرکز تحقیقات صدا و سیما کمتر از 1 درصد اختلاف دارد.
جدول زیر مقایسه میزان بیینده‌ی چند برنامه پرمخاطب در ابتدای سال 1403 است. (چند درصد از کل مردم ایران این برنامه‌ها را دیده‌اند):
| مرکز تحقیقات صدا و سیما | مرکز افکارسنجی ایسپا | |
| سریال نون خ 5 | 41.7 درصد | – |
| سریال زیرخاکی 4 | 24.9 درصد | 45.4 درصد |
| سریال هفت سر اژدها | 22.5 درصد | 23.2 درصد |
| برنامه محفل | 27.9 درصد | 34.2 درصد |
| برنامه زندگی پس از زندگی | 27.1 درصد | 34.7 درصد |
| برنامه ماه خدا | 9 درصد | 21.3 درصد |
همچنین در خصوص پر بیننده‌ترین شبکههای تلویزیونی، آخرین آمار منتشر شده از سوی مرکز تحقیقات صدا و سیما مربوط به زمستان سال 1398 و آخرین نظرسنجی انجام شده توسط ایسپا مربوط به فروردین سال 1403 است:
| رتبه | مرکز تحقیقات صدا و سیما (زمستان 1398) | مرکز افکارسنجی ایسپا (فروردین 1403) |
| 1 | شبکه سه: 59.3 درصد | شبکه سه: 58.9 درصد |
| 2 | شبکه خبر: 54.3 درصد | شبکه آی‌فیلم: 50.8 درصد |
| 3 | شبکه یک: 54 درصد | شبکه یک: 30.3 درصد |
اما مرکز آمارفکت نیز در بهمن سال 1402 یک نظرسنجی در بستر تلگرام و روبیکا با حدود 100 هزار شرکت‌کننده منتشر کرد که طبق آن مشخص شد حدود 65.6 درصد از مردم ایران تلویزیون تماشا می‌کنند. این نیز با عدد اعلامی توسط مرکز تحقیقات صدا و سیما کمتر از 5 درصد اختلاف دارد.
بیشتر کدام یک از برنامه‌های صدا و سیما را می‌بینید؟
سریال یا فیلم سینمایی؟
پیمایش ملی سنجش ذائقه سینمایی ایرانیان به سفارش سازمان سینمایی کشور در تابستان 1400 با تعداد نمونه 5339 و در گستره ملی توسط پژوهشگاه فرهنگ، هنر و ارتباطات اجرا شد. طبق این پژوهش افراد بر اساس تماشای فیلم و سریال به این شرح تقسیم شدند:
از بین حدود 82 درصد که فیلم و سریال تماشا می کنند:
از بین کسانی که فیلم سینمایی می‌بینند:
سریال‌های نمایش خانگی در تعقیب سریال‌های تلویزیونی
تازه‌ترین آمار رسمی از میزان بیننده سریال‌های نمایش خانگی نشان می‌دهد میزان مخاطب محصولات پلتفرم‌ها به مخاطب تلویزیون رسیده و دیگر فاصله‌ای چشمگیر میان این محصولات دیده نمی‌شود. مهدی نقویان رییس مرکز سیمافیلم گفته است: به اندازه‌ای که وی‌اودی‌ها تولیدات باکیفیت در سال دارند، تلویزیون هم سریال‌های باکیفیت دارد.
در تابستان سال 1402 بر اساس آمار رسمی منتشرشده از سوی رسانه ملی، مجموعه تلویزیونی «بازپرس» که از اواسط تیر تا اواخر شهریور ۱۴۰۲ پخش شد، ۲۲.۵ درصد بیننده جذب کرد و پرمخاطب‌ترین سریال وقت تلویزیون شد.
«زخم کاری: بازگشت» که البته با انتقادات فراوان مخاطبان مواجه شد، به عنوان پربیننده‌ترین محصول تابستان ۱۴۰۲ پلتفرم‌ها حدود 20 درصد توانست تماشاگر جذب کند.
رشد فوق‌العاده مخاطبان سریال‌های نمایش خانگی از حدود ۴ درصد به حدود ۲۰ درصد، فقط در ۳ سال رخ داده است و این سرعت عجیب پیشرفت، می‌تواند به زودی این محصولات را در جایگاهی دور از دسترس سریال‌های تلویزیون قرار دهد.
با ارقام ذکرشده از میزان مخاطب محصولات رسانه ملی و رسانه خانگی، به نظر می‌رسد دوران حدودا یک دهه‌ای که در آن، سازمان صداوسیما مخاطبی عام و گسترده داشت و نمایش خانگی فقط برای طبقه متوسط و مرفه جامعه بود، تمام شده است.
طبق گزارش خبرگزاری دانشجو، «شروع فعالیت شبکه نمایش خانگی همزمان با پخش سریال‌های پر مخاطبی، چون مختارنامه و پایتخت ۱ از صداوسیما بود. در اوج دوران سریال‌سازی در صداوسیما کسی گمان نمی‌کرد شبکه نمایش خانگی بتواند همانند رسانه ملی سریال‌هایش جز اصلی‌ترین مصرف فرهنگی مردم باشد.
در حال حاضر صداوسیما و شبکه نمایش خانگی سهم برابری از پر کردن اوقات فراغت مخاطب دارند و محتوا‌هایی که ارائه می‌دهند به یک اندازه مورد توجه قرار می‌گیرند. نمایش خانگی در چند سال اخیر پابه‌پای صداوسیما تولید محتوا کرده و توانسته خوراک فرهنگی مخاطب را تامین کند.»
سریال یاغی از دیگر سریال‌های موفق بود که همه توجهات را به خود جلب کرده بوده. نفود این سریال میان مردم به قدری بود که روزنامه فرهیختگان در گزارشی درباره این سریال نوشته است: «برای دریافت داده‌های آماری به فدراسیون کشتی رفتیم. از اردیبهشت‌ماه سال ۱۴۰۱ که سریال «یاغی» در شبکه نمایش خانگی منتشر شد، توجه مخاطبان به‌ویژه نوجوانان و جوانان را به ورزش کشتی جلب کرد، به‌طوری بیمه‌شدگان باشگاه کشتی که در سال ۱۴۰۰ در هر ماه هشت‌هزار نفر بودند؛ در سال 1401 ماهانه به ۱۴هزار نفر رسید؛ یعنی رشد 75 درصدی. همان‌طور که علیرضا دبیر، مدیرعامل فدراسیون کشتی گفته است، پخش سریال «یاغی» در ماه‌های گذشته، در افزایش چشمگیر تعداد مراجعه‌کنندگان به باشگاه‌های کشتی تاثیرگذار بوده است.»
طبق گزارش دیگری از روزنامه فرهیختگان محبوبیت سریال‌های تابستانی تلویزیون طی سه سال متوالی همواره در حال کاهش معناداری بوده است.
آمار دیگری که در این زمینه از سوی مرکز تحقیقات صدا و سیما نیز منتشر شده است همین مسئله را بیان می‌کند:
| میانگین میزان بیننده سریال‌های جدید شبکه یک طی ۱۰ سال گذشته: | میانگین میزان بیننده سریال‌های جدید شبکه یک در سال ۱۴۰۱: |
| 27.7 درصد | 17.6 درصد |
| میانگین درصد مخاطبان سریال‌های پرطرفدار در ده سال اخیر: | میانگین درصد مخاطبان سریال‌های پرطرفدار در سال ۱۴۰۱ : |
| 78 درصد | کمتر از 30 درصد |
میزان تولید برنامه‌های تلویزیونی به تفکیک استان‌های کشور
براساس اطلاعات مرکز رصد کشور و مرکز آمار ایران در سال 1399 میزان تولید برنامه‌های رادیویی به تفکیک مخاطب بیش از 137هزار ساعت و میزان تولید برنامه‌های تلویزیونی در شبکههای درون‌مرزی سیمای جمهوری اسلامی ایران بیش از 92هزار ساعت بوده است.
| رتبه | استان / مرکز | ساعت |
| 1 | تهران (شبکههای سراسری) | 36324 |
| 2 | آذربایجان غربی | 2313 |
| 3 | خراسان رضوی | 2958 |
| 4 | اردبیل | 1856 |
| 5 | خوزستان | 2121 |
| 6 | قم | 2040 |
| 7 | اصفهان | 1913 |
| 8 | اردبیل | 1856 |
| 9 | کهگیلویه و بویراحمد | 1746 |
| 10 | مرکزی | 1713 |
| 11 | زنجان | 1703 |
| 12 | همدان | 1678 |
| 13 | البرز | 1670 |
| 13 | کردستان | 1670 |
| 15 | فارس | 1667 |
| 16 | کرمان | 1659 |
| 17 | گیلان | 1652 |
| 18 | قزوین | 1645 |
| 19 | مازندران | 1610 |
| 20 | آبادان | 1592 |
| 21 | کرمانشاه | 1583 |
| 22 | یزد | 1563 |
| 23 | سیستان و بلوچستان | 1526 |
| 24 | چهارمحال و بختیاری | 1523 |
| 25 | بوشهر | 1500 |
| 26 | سمنان | 1494 |
| 27 | خلیج فارس | 1485 |
| 28 | لرستان | 1466 |
| 29 | گلستان | 1438 |
| 30 | خراسان جنوبی | 1407 |
| 31 | ایلام | 1351 |
| 32 | خراسان شمالی | 1273 |
| 33 | مهاباد | 1220 |
| 34 | کیش | 686 |
آمارهای مرتبط:
آمار پر فروش‌ترین سینماهای ایران (سال 1402)
