امروزه، اینترنت به بخش جدایی ناپذیری از زندگی انسان تبدیل شده است و تأثیرات عمیقی را بر نحوه انجام فعالیت‌های بخش‌های مختلف جامعه از جمله کسب و کارها گذاشته است. پس از پاندمی کرونا، کسب و کارهای آنلاین در ایران رونق قابل توجهی پیدا کردند و با اقبال عمومی رو به رو شدند.
در این مقاله، به بررسی چالش ها و موانعی که پیش روی کسب و کارهای آنلاین در ایران قرار دارد می‌پردازیم و به این سوال که: “چرا با وجود این پتانسیل بالا، تجارت الکترونیک در ایران هنوز به طور کامل رونق نگرفته است” پاسخ می‌دهیم. برای درک بهتر از وضعیت کسب و کارها و تجارت الکترونیک در کشور نیاز است تا ابتدا به بررسی وضعیت زیرساخت‌های اینترنتی و دسترسی به اینترنت در کشور بپردازیم.
چه میزان از مردم ایران به اینترنت دسترسی دارند؟
آمار تعداد مشترکین اینترنت پهن باند در ایران
اینترنت پهن باند یک نوع اصطلاح است که به نوعی از اتصال به اینترنت که سرعت و پهنای باند بالایی را ارائه می‌دهد اطلاق می‌شود. پهنای باند به زبان ساده، به ظرفیت یک کانال برای انتقال داده در واحد زمان گفته می‌شود. هرچه پهنای باند بیشتر باشد، سرعت انتقال اطلاعات نیز افزایش می‌یابد و شما می‌توانید در زمان کمتر اطلاعات بیشتری را دریافت یا منتقل کنید.
بر اساس اطلاعات به دست آمده از وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات در سال 1398 تعداد مشترکین اینترنت پهن باند در کشور 78 میلیون نفر بوده است که این تعداد در سال 1402 به 120 میلیون مشترک رسیده است. طبق این آمار طی این بازه زمانی تعداد مشترکین اینترنت پهن باند کشور بیش از 1.5 برابر افزایش یافته است.
آمار دسترسی به شبکه‌های اجتماعی در ایران
طبق گزارش‌های جهانی در سال 2024 تعداد کاربران ایرانی فعال در شبکه‌های اجتماعی به 48 میلیون نفر برآورد شده است. طبق گزارش ارائه شده در سال 2024 ضریب نفوذ شبکه‌های اجتماعی در ایران به 54 درصد رسیده است. این موضوع به آن معنا است که 54 درصد مردم ایران در شبکه‌های اجتماعی فعالیت دارند. این گزارش نشان می‌دهد شبکه‌های اجتماعی در جهان بیش از 5 میلیارد کاربر فعال دارند و ضریب نفوذ شبکه‌های اجتماعی در جهان 63.2 درصد است.
آمارهای موجود نشان می‌دهد 55 درصد کاربران فعال شبکه‌های اجتماعی در ایران را کاربران مرد و 45 درصد کاربران فعال را زنان تشکیل می‌دهند.
آمارهایی از کسب و کارهای آنلاین در ایران
ارزش معاملات تجارت الکترونیک
آمارهای به دست آمده از سالنامه آماری تجارت الکترونیک نشان می‌دهد، ارزش معاملات تجارت الکترونیک روندی افزایشی را طی کرده است.
با توجه به بالا بودن نرخ تورم در ایران، برای بررسی میزان رشد ارزش معاملات کسب و کارها در ایران نیاز است تا روند افزایش قیمت دلار در کشور را نیز مورد بررسی قرار دهیم. طی سال 1398 تا 1402 میانگین قیمت دلار در کشور حدود 4 برابر افزایش یافته است و طبق نمودار بالا ارزش معاملات کسب و کارهای آنلاین طی بازه زمانی سال 1398 تا 1402 حدود 7.5 برابر افزایش پیدا کرده است.
سهم تراکنش‌های کسب و کارهای آنلاین از درگاه پرداخت شاپرک
سامانه شاپرک (شبکه الکترونیکی پرداخت کارآفرینان) یک درگاه اینترنتی است که وظیفه نظارت و ساماندهی تراکنش‌های اینترنتی را بر عهده دارد و زیر نظر بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران اداره می‌شود.
طبق آمارهای موجود از سال 1400 تا 1402 بیشترین میزان تراکنش‌های انجام شده از طریق درگاه پرداخت شاپرک مربوط به تراکنش‌های پایانه فروش بوده و تراکنش‌های درگاه پرداخت اینترنتی، سهمی حداقلی را از درگاه پرداخت شاپرک داشته است. بر اساس این آمار در سال 1400 سهم پایانه فروش از درگاه شاپرک 95 درصد و سهم درگاه پرداخت اینترنتی 5 درصد بوده است. در سال 1402 سهم پایانه فروش به 96 درصد افزایش یافت و سهم درگاه اینترنتی به 4 درصد کاهش پیدا کرده است.
همانطور که در نمودار بالا نمایان است، سهم درگاه پرداخت اینترنتی از سامانه شاپرک بسیار جزئی و حداقلی است که این موضوع نمایانگر پایین بودن اقبال عمومی به خرید اینترنتی و سهم کم کسب و کارهای اینترنتی از معاملات تجارت الکترونیک است. از جمله دلایل کم بودن سهم درگاه پرداخت اینترنتی از سامانه شاپرک می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- عدم اعتماد به امنیت درگاه‌های پرداخت
- عدم آگاهی از مزایای پرداخت اینترنتی
- وجود محدودیت‌های بانکی
- عدم وجود زیرساخت‌های مناسب
- محبوبیت روش‌های سنتی پرداخت
آمار تعداد کسب و کارهای اینترنتی دارای اینماد فعال
اینماد یا نماد اعتبار الکترونیک، مجوزی است که کلیه کسب و کارهای آنلاین برای اعتبار بخشیدن به وبسایت خود باید از طریق مرکز توسعه تجارت الکترونیک اقدام به دریافت آن نمایند. اینماد با هدف ساماندهی و امنیت بخشی به کسب و کارها صادر می‌شود و به کسب و کارهای اینترنتی اعتبار می‌دهد.
آمار تعداد کسب و کارهای آنلاین دارای اینماد که از مرکز توسعه تجارت الکترونیک به دست آمده است و از سال 1389 تا 1402 به ثبت رسیده است نشان می‌دهد طی این بازه آماری کسب و کارهای اینترنتی دارای اینماد فعال رشد 51 هزار درصدی داشته است.
طبق نمودار فوق در سال 1389 تنها 4 کسب و کار اینترنتی در کشور دارای اینماد فعال بوده‌اند. از سال 1391 به بعد تعداد کسب و کارهای اینترنتی که اینماد فعال داشتند رشد جهشی پیدا کرد و در سال 1402 به تعداد 207,317 کسب و کار رسید.
استفاده کسب و کارهای اینترنتی از نماد اعتماد الکترونیک (اینماد) باعث می‌شود این کسب و کارها از اعتبار و صلاحیت قانونی بهره‌مند شوند که این منجر به اعتماد بیشتر و راحت‌تر مشتریان به این کسب و کارهای اینترنتی می‌شود. از دیگر از مزایای دریافت اینماد برای کسب و کارها، بهره‌مندی از درگاه پرداخت مستقیم است که فرایند پرداخت مشتریان را با سهولت بیشتری همراه می‌سازد و موجب می‌شود مشتریان رغبت بیشتری به خرید از این کسب و کارها داشته باشند. همچنین برخورداری کسب و کارهای آنلاین از اینماد، رتبه سایت فروشگاه‌های اینترنتی را در موتورهای جستجوی گوگل بهبود می‌بخشد که باعث می‌شود مشتریان راحت‌تر بتوانند به این فروشگاه‌های اینترنتی دسترسی پیدا کنند.
روش‌های تأمین مالی کسب و کارهای اینترنتی در ایران
کسب‌وکارهای اینترنتی نیز مانند سایر کسب و کارها برای راه‌اندازی، رشد و توسعه خود به سرمایه نیاز دارند. این سرمایه می‌تواند در مراحل مختلفی از جمله خرید تجهیزات، استخدام کارکنان، بازاریابی و توسعه محصول یا خدمات مورد استفاده قرار گیرد. انتخاب روش مناسب تأمین مالی در کسب و کارها به عوامل مختلفی از جمله اینکه کسب و کارها در چه سطحی از توسعه قرار دارند، چه میزان نیاز مالی دارند و در چه نوع صنعتی فعالیت می‌کنند بستگی دارد.
در نمودار زیر به بررسی این موضوع که کسب و کارهای آنلاین در ایران از چه طریقی تأمین مالی می‌شوند می‌پردازیم. این اطلاعات از طریق داده‌های یک پرسشنامه که توسط مرکز توسعه تجارت الکترونیک گردآوری شده، به دست آمده است.
داده‌های گردآوری شده در این پرسشنامه نشان می‌دهد روش تأمین مالی 87 درصد از کسب و کارهای آنلاین برای راه اندازی و توسعه، تأمین مالی شخصی است. و 4 درصد از طریق سرمایه‌گذاری، شتاب‌دهنده‌ها و دیگر بخش‌های خصوصی تأمین مالی می‌شوند. 2 درصد از کسب و کارها به صورت دولتی و 2 درصد هم از طریق جمع سپاری مالی، تأمین مالی می‌شوند. 5 درصد از کسب و کارهای اینترنتی در کشور از سایر روش‌های تأمین مالی برای پیشبرد کسب و کار خود استفاده می‌کنند.
وبسایت‌های اینترنتی از چه بستری به عنوان فضای مکمل استفاده می‌کنند؟
بر اساس داده‌های پرسشنامه انجام شده توسط مرکز توسعه تجارت الکترونیک حدود 43 درصد از کسب و کارها از شبکه‌های اجتماعی به عنوان فضای مکمل وبسایت خود استفاده می‌کنند. 25 درصد از تلفن، 22 درصد از پیام رسان‌ها و 10 درصد هم از اپلیکیشن‌ها به عنوان فضای مکمل وبسایت خود کمک می‌گیرند.
طبق آمارها 54 درصد مردم ایران در شبکه‌های اجتماعی فعالیت می‌کنند، با توجه به این موضوع فعالیت کسب و کارهای اینترنتی ایران در بستر شبکه‌های اجتماعی می‌تواند موفقیت‌های بزرگی را برای آن‌ها به ارمغان آورد.
در بین شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌هایی که به عنوان مکمل وبسایت‌های اینترنتی توسط کسب و کارها مورد استفاده قرار می‌گیرد، اینستاگرام با 54 درصد بیشترین سهم استفاده را در بین کسب و کارها به خود اختصاص داده است. 33 درصد کسب و کارها از تلگرام و 31 درصد از واتساپ استفاده می‌کنند.
چه تعداد از کسب و کارهای آنلاین فروشگاه فیزیکی دارند؟
اگرچه جهان مدرن با سرعت هرچه بیشتر به سمت پیشرفت‌های الکترونیکی پیش می‌رود اما همچنان برخورداری کسب و کارهای اینترنتی از مزایای قابل تئجهی برخوردار است. داشتن یک فروشگاه فیزیکی در کنار فضای آنلاین، به کسب و کارها کمک می‌کند تا اعتماد عمومی بیشتری را در بین مشتریان خود جلب نمایند. یک فروشگاه فیزیکی به کسب و کارها کمک می‌کند تا آن بخش از جامعه که در فضای آنلاین فعالیت ندارند را هم به عنوان مشتریان آینده کسب و کار خود جذب نمایند.
آمارهای به دست آمده از مرکز توسعه تجارت الکترونیک نشان می‌دهد 54 درصد از کسب و کارهای آنلاینی که در ایران مشغول به فعالیت هستند هیچ گونه فروشگاه فیزیکی برای ارائه محصولات خود ندارند. 40 درصد کسب و کارهای اینترنتی پیش از شروع فعالیت خود در بستر فضای آنلاین دارای فروشگاه فیزیکی بودند و تنها 6 درصد از فروشگاه‌های آنلاین پس از شروع فعالیت در فضای آنلاین اقدام به تأسیس فروشگاه فیزیکی کردند.
چالش‌های کسب و کارهای آنلاین در ایران
تجارت الکترونیک یک سرمایه‌گذاری کاملاً سودآور است زیرا بر خلاف فروشگاه های سنتی، به مشتریاناین امکان را می‌دهد که در هر زمان و از هر نقطه جغرافیایی و تنها با نگاه کردن به صفحه موبایل یا لپ تاپ خود، محصولات مورد نظرشان را خریداری نمایند. کسب و کار اینترنتی در سراسر جهان با چالش‌هایی مواجه است این چالش‌ها در ایران به دلیل مختصات جغرافیایی خاص کشور و مسائل ایدئولویژیکی-سیاسی موجود، متفاوت از چالش‌هایی است که کسب و کارهای اینترنتی در جهان با آن مواجه هستند. در ادامه به برخی از این چالش‌ها اشاره می‌کنیم.
چالش‌های اقتصادی
- نوسانات شدید نرخ ارز: با توجه به اینکه بخش قابل توجهی از کالاها و خدمات مورد نیاز کسب و کارهای اینترنتی در ایران از طریق وارادت کالا به کشور صورت می‌پذیرد، نوسانات نرخ ارز باعث افزایش قیمت تمام شده کالاها و خدمات برای کسب و کارها می‌شود که این امر به کم شدن حاشیه سود آن‌ها منجر می‌شود.
- تورم شدید: قدرت خرید مردم به طور مستقیم با نرخ تورم گره خورده است. نرخ تورم شدید در ایران سبب شده تا قدرت خرید مردم به میزان زیادی کاهش پیدا کند و در نتیجه بخش قابل توجهی از مشتریان کسب و کارهای فعال در ایران کاهش پیدا کرد.
- محدودیت‌های دسترسی به سیستم‌های پرداخت بین‌المللی: تحمیل تحریم‌های اقتصادی از سوی کشورهای غربی باعث شده تا دسترسی به سیستم‌های پرداخت بین‌المللی مانند پی‌پال با محدودیت مواجه شود. این موضوع برای کسب و کارهایی که قصد دارند خدمات بین‌المللی ارائه نمایند یک معضل جدی به حساب می‌آید.
چالش‌های زیرساختی
- سرعت پایین و ناپایدار اینترنت: سرعت پایین و کیفیت نامناسب اینترنت در ایران باعث می‌شود بخشی از مشتریان به دلیل خسته کننده شدن فرایند خرید محصول از خرید منصرف شوند که این مسئله یک معضل جدی برای کسب و کارها به حساب می‌آید.
- فیلترینگ: فیلترینگ اینترنت در ایران باعث شده تا کسب و کارهای اینترنتی بخشی از جامعه هدف خود را که در شبکه‌های اجتماعی فیلتر شده از جمله اینستاگرام و تلگرام حضور داشته‌اند از دست بدهند.
چالش‌های اجتماعی
- عدم اعتماد به خرید آنلاین: با وجود گذشت نزدیک به یک دهه از پا گرفتن و رونق کسب و کارهای آنلاین در کشور، هنوز بخش قابل توجهی از مردم به اینترنت اعتماد ندارند و نسبت به خرید اینترنتی بدبین هستند. یکی از دلایل این بی‌اعتمادی عدم آگاهی کافی از نحوه استفاده امن از فضای اینتزنت و سواد رسانه‌ای پایین است.
- ضعف فرهنگ پرداخت: برخی از مردم در ایران با پرداخت اینترنتی نامأنوس هستند و پرداخت هزینه محصول پیش از دریافت آن برایشان دشوار و غیرقابل قبول است.
چالش‌های قانونی و حقوقی
- عدم وجود دستورالعمل یکپارچه: قوانین و مقررات مربوط به تجارت الکترونیک در ایران هنوز به طور کامل شکل نگرفته و یک دستورالعمل جامع برای این بخش در نظر گرفته نشده است. این موضوع باعث ایجاد ابهام و عدم شفافیت در حوزه کسب و کارهای اینترنتی شده است.
- عدم وجود رویه قضایی شفاف: علیرغم توسعه کسب و کارها در ایران و گذشت حدود یک دهه از رونق کسب و کارهای آنلاین، هنوز یک رویه قضایی واضح و مشخص برای رسیدگی به دعاوی مربوط به این حوزه در کشور وجود ندارد.
جمع بندی نهایی
علیرغم رشد قابل توجه کسب و کارهای ایرانی در سال‌های اخیر و رشد چشمگیر ارزش معاملات واحدهای تجارت الکترونیک در ایران، سایه تحریم‌ها و فیلترینگ روی سر کسب و کارهای آنلاین به شدت سنگینی می‌کند و در صورتیکه دولت اقدامات لازم جهت بهبود شرایط اقتصادی و ساماندهی کمی و کیفی وضعیت اینترنت را در دستورکار خود قرار ندهد، این امر که بسیاری از کسب و کارهای اینترنتی فعال در ایران با شکست‌های سنگین مواجه شوند امری قابل انتظار است.
