در تابستان ۱۴۰۴، مصرف برق ایران با ثبت رکوردی تاریخی به ۷۶ هزار مگاوات رسید. این گزارش، با تکیه بر آمار مصرف برق در ایران و تحلیل ناترازی انرژی، به بررسی دلایل، پیامدها و راهکارهای خروج از بحران می‌پردازد.
۲۳ تیر ۱۴۰۴ نقطه عطفی در تاریخ مصرف برق ایران بود؛ بار لحظه‌ای شبکه سراسری برای اولین بار به عدد بی‌سابقه ۷۶ هزار مگاوات رسید. این جهش تازه، بار دیگر مسئله مزمن ناترازی انرژی را به کانون توجه رسانه‌ها و سیاست‌گذاران آورد.
مطلب پیشِ رو با استناد به داده‌های منتشرشده در پایگاه «آمارفکت» به پنج سؤال کلیدی پاسخ می‌دهد:
۱. از چه زمانی مصرف برق در ایران شتاب گرفت؟
رشد مصرف برق در ایران پدیده‌ای تدریجی ولی مداوم بوده است. از سال ۱۳۹۷ به بعد، افزایش مصرف به‌ویژه در تابستان‌ها، با سه عامل زیر شدت گرفت:
- افزایش کولرهای گازی در مناطق گرم و مرطوب جنوب کشور
- رشد صنایع کوچک و شهرک‌های صنعتی در نواحی کم‌برخوردار اما گرم
- افزایش سرانه مصرف خانگی حتی در مناطق روستایی
طبق آمار رسمی، سرانه مصرف برق از حدود ۳٬۱۳۷ کیلووات‌ساعت در سال ۱۳۹۷ به ۳٬۷۳۸ کیلووات‌ساعت در ۱۴۰۱ رسیده است.یعنی ۱۹٪ رشد تنها در ۵ سال اتفاق افتاده است. این افزایش نشان‌دهنده مصرف‌گرایی فزاینده و وابستگی بیشتر خانوارها به انرژی الکتریکی است. از جمله دلایل آن می‌توان به رشد استفاده از وسایل برقی خانگی، تهویه مطبوع، و گرم‌کننده‌های برقی اشاره کرد.
مصرف منطقه‌ای چقدر متفاوت است؟
برای درک بهتر از آمار مصرف برق در ایران به توزیع استانی هم باید توجه داشت؛ در سال ۱۴۰۰ استان‌های خوزستان و بوشهر به ترتیب با 19,752 و 11,777 کیلووات-ساعت بیشترین سرانه را داشته‌اند، در حالی که خراسان جنوبی با 1,592 کیلووات-ساعت کم‌مصرف‌ترین بوده است.
۲. آیا توان تولید داخلی پاسخ‌گو است؟
ایران در سال ۲۰۲۴ حدود ۴۰۱ تراوات-ساعت برق تولید کرده و در رده‌ی دوازدهم جهان و بعد از عربستان سعودی، آلمان و فرانسه قرار داشته است. اگرچه مجموع تولید سالانه از مصرف سالانه بیشتر است، اما در ساعات اوجِ تابستان این حاشیه اطمینان از بین می‌رود.
اگرچه مجموع تولید سالانه از مصرف سالانه بیشتر است، اما در ساعات اوجِ تابستان این حاشیه اطمینان از بین می‌رود.
ترکیب سبد سوخت در سال ۲۰۲۰ به شرح زیر بوده است:
نمودار نشان می‌دهد که ایران وابستگی شدیدی به گاز و نفت دارد؛ هرگونه اختلال در تأمین این سوخت‌ها یا کاهش راندمان در گرمای شدید، مستقیم بر تولید تأثیر می‌گذارد. در روزهای داغ تابستان، افزایش مصرف گاز خانگی و صنعتی، فشار زیادی بر تأمین سوخت نیروگاه‌ها وارد می‌کند.
با توجه به اینکه منابع فسیلی بخش عمده‌ای از تولید برق در ایران را تشکیل می‌دهند، هرگونه اختلال در تأمین گاز یا نفت می‌تواند تولید را مختل کند. این ترکیب سبد انرژی، یکی از عوامل کلیدی ناترازی انرژی در کشور است.
۳. سهم کم اما رو به رشد انرژی تجدیدپذیر و هسته‌ای
تا سال ۲۰۱۶ عملاً هیچ تولید برق خورشیدی وجود نداشت. اولین عدد معنی‌دار در ۲۰۱۷ ثبت شد: فقط ۰٫۰۳۱ درصد. این سهم در ۲۰۲۰ نیز هنوز ۰٫۱۴۵ درصد بیشتر نبود.
نیروگاه هسته‌ای بوشهر هم در ۲۰۲۱ حدود یک درصد برق خانگی را تأمین کرده است. نمودار زیر سهم انرژی هسته ای در تولید برق خانگی در سال 2023 را نشان می‌دهد.
خبر خوب این است که ظرفیت تجدیدپذیرِ سرانه از ۳۰٫۶ وات به ازای هر نفر در سال ۲۰۰۰ به ۱۵۴ وات در سال ۲۰۲۰ رسیده است.
۴. تجارت برق؛ نوسانی و شکننده
بیشترین صادرات برق در ۱۳۹۹ با 9,470 میلیون کیلووات ساعت ثبت شد، اما در ۱۴۰۱ واردات با میزان 4,056 میلیون کیلووات ساعت رکورد زد.
در ۲۰۲۱، ایران ۴۰٫۴ میلیون دلار برق صادر کرد و ۸۵ درصد آن را عراق خرید همین سال حدود ۵۳٫۵ میلیون دلار برق وارد کرد.
ایران در همین سال میزان 53 میلیون دلار برای واردات برق هزینه کرده است.
۵. چرا ناترازی انرژی همچنان ادامه دارد؟
مصرف رو به رشد: سرانه و تعداد مشترکان هر دو بالا می‌رود.
وابستگی شدید به گاز و نفت: کاهش راندمان نیروگاه‌ها در گرمای تابستان تولید را محدود می‌کند.
سهم اندک انرژی پاک: خورشیدی و بادی روی‌هم حتی دو درصد سبد نیستند.
نوسان تجارت: در پیک‌بار به واردات پناه می‌بریم.
اقلیم بسیار گرم جنوب: اختلاف دما و رطوبت، شبکه را تحت فشار مضاعف می‌گذارد.
۶. مردم چه راهکاری را ترجیح می‌دهند؟
در نظرسنجی بهمن ۱۴۰۳ آمارفکت مردم چنین راهکارهایی را بهترین دانسته‌اند:
