آمار بودجه نظامی به عنوان یکی از شاخص‌های مهم قدرت و نفوذ کشورها، همواره در کانون توجه تحلیلگران سیاسی و نظامی بوده است. در منطقه خاورمیانه، که تنش‌ها و رقابت‌های ژئوپلیتیکی شدیدی بر آن حاکم است، بررسی بودجه نظامی کشورها و مقایسه آن با یکدیگر از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. ایران، به عنوان یکی از بازیگران اصلی این منطقه، با توجه به موقعیت جغرافیایی حساس و تحریم‌های بین‌المللی، سیاست‌های خاصی را در حوزه دفاعی اتخاذ کرده است.
در این مقاله به بودجه نظامی ایران و مقایسه آن با بودجه نظامی کشورهای جهان می‌پردازیم و به این سؤال که آیا بودجه نظامی ایران متناسب با تهدیدات امنیتی است؟ پاسخ می‌دهیم.
هزینه‌های نظامی
همان‌طور که می‌دانید بودجه‌ی نظامی یکی از هزینه‌های واجب برای هر کشور غیر وابسته است. وضع میزان بودجه نظامی هر کشور متناسب با تهدیدهای آن کشور است. بنابراین کشورهایی که توسط همسایگان خود، ابرقدرت‌ها یا دیگر کشورها تهدید می‌شوند بودجه نظامی بیشتری را تصویب می‌کنند.
هزینه‌های نظامی شامل پولی است که برای کارهای مربوط به ارتش و نیروهای امنیتی خرج می‌شود. این هزینه‌ها شامل وزارت دفاع، نیروهای نظامی و نیروهای شبه‌نظامی، و فعالیت‌های مربوط به فضا از نظر نظامی است. همچنین، حقوق و مستمری بازنشستگان نظامی و کارمندان دولتی، هزینه‌های نگهداری و تعمیرات، خرید تجهیزات و تحقیق و توسعه فناوری‌های نظامی هم در این دسته قرار می‌گیرد. اما هزینه‌هایی که برای مسائل گذشته مثل حمایت از جانبازان یا از کار انداختن نیروها و نابودی سلاح‌های قدیمی پرداخت می‌شود، جزو هزینه‌های نظامی به حساب نمی‌آید.
آمار کشورهایی با بیشترین هزینه های نظامی
بیشترین سهم هزینه‌های نظامی در جهان
داده‌های ارائه شده در نمودار زیر، تصویری روشن از وضعیت هزینه‌های نظامی برخی از کشورهای جهان در سال ۲۰۲۳ ارائه می‌دهد. بر اساس این داده‌ها، سهم قابل توجهی از تولید ناخالص داخلی برخی کشورها به ویژه اوکراین، به دلیل شرایط جنگی، به بودجه نظامی اختصاص یافته است. حضور کشورهای منطقه‌ای مانند عربستان سعودی و برخی کشورهای آفریقایی در این لیست، حاکی از اهمیت مسائل امنیتی و رقابت‌های تسلیحاتی در این مناطق است.
اوکراین 37 درصد از تولید ناخالص داخلی خود را در سال 2023 به هزینه‌های نظامی اختصاص داده و به عنوان کشوری که بیشترین سهم از تولید ناخالص داخلی خود را به هزینه‌های نظامی تخصیص داده، شناخته شده است. لبنان، الجزایر و عربستان سعودی در رتبه‌های بعدی و پس از اوکراین قرار دارند.
دلایل افزایش بودجه نظامی کشورها متنوع بوده و شامل تهدیدات امنیتی، رقابت‌های منطقه‌ای، بحران‌های سیاسی و اجتماعی و حمایت از صنایع نظامی می‌شود. پیامدهای این افزایش نیز قابل توجه است و می‌تواند به کاهش هزینه‌های اجتماعی، کاهش رشد اقتصادی، افزایش تنش‌ها و درگیری‌ها و کاهش همکاری‌های بین‌المللی منجر شود. برای کاهش هزینه‌های نظامی و تخصیص منابع به بخش‌های مهم‌تر، لازم است که کشورهای منطقه به دنبال راه حل‌های دیپلماتیک برای حل اختلافات خود باشند و به همکاری‌های منطقه‌ای بیشتر روی آورند.
بیشترین بودجه نظامی در جهان
در سال 2023 سهم هزینه‌های نظامی از بودجه دولت‌ها به طور میانگین 0.4 درصد رشد کرده و به 6.9 درصد رسیده است. این میزان، بالاترین رقم از سال 1990 بوده که معادل 306 دلار برای هر نفر است. دلیل اصلی این افزایش در سال 2023 را می‌توان به جنگ جاری در اوکراین و فلسطین و همچنین افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی در آسیا، اقیانوسیه و خاورمیانه نسبت داد. هزینه‌های نظامی در هر پنج منطقه جغرافیایی طی سال 2023 افزایش یافته و اروپا و آسیا بیشترین رشد هزینه‌های نظامی در جهان را داشته‌اند.
در سال 2023، مجموع هزینه‌های نظامی جهانی به 2,443 میلیارد دلار رسید که نسبت به سال قبل 6.8 درصد افزایش داشت. این رشد، بالاترین میزان افزایش سال به سال از سال 2009 بود و هزینه‌های نظامی جهانی را به بالاترین سطحی رساند که مؤسسه صلح استکهلم (SIPRI) تاکنون ثبت کرده است. سهم هزینه‌های نظامی جهانی نسبت به تولید ناخالص داخلی (GDP) در سال 2023 به 2.3 درصد افزایش یافت.
ایران یکی از کشورهایی است که برای مدت طولانی درگیر جنگ بوده است. البته همسایگان آن برای مدت طولانی در تصرف رقیبان سیاسی ایران بوده‌اند. از این رو همان‌طور که توقع می‌رود بودجه‌ی نظامی ایران بالا است. طبق آمارهایی که آمارفکت از بدست آورده است؛ ایران بیست و ششمین کشور در دنیا است که بودجه نظامی بالایی دارد. در نمودار زیر می‌توانید کشورهایی با بیشترین بودجه نظامی در دنیا را مشاهده کنید.
طبق این آمار، ایالات متحده آمریکا با 916 میلیارد دلار بودجه نظامی، بیشترین میزان هزینه‌های نظامی جهان را به خود اختصاص داده است. چین با 296 میلیارد دلار و روسیه با 109 میلیارد دلار بودجه نظامی در رتبه‌های بعدی قرار دارند. این آمار نشان می‌دهد ایران با 10میلیارد و 300 میلیون بودجه نظامی در سال 2023 به عنوان بیست و ششمین کشوری که بیشترین بودجه نظامی را در جهان داشته قرار گرفته است.
طبق این آمار، در سال 2023 بودجه نظامی آمریکا 89 برابر و بودجه نظامی اسرائیل حدود 3 برابر ایران بوده است.
بودجه نظامی ایران
در سال‌های اخیر، بودجه نظامی ایران تحت تأثیر عوامل متعددی از جمله تحریم‌های اقتصادی، نوسانات قیمت نفت، اولویت‌بندی هزینه‌های دولت و رقابت تسلیحاتی در منطقه، نوسانات قابل توجهی داشته است. کاهش درآمدهای نفتی و افزایش هزینه‌های ناشی از تحریم‌ها، باعث کاهش بودجه نظامی در برخی سال‌ها شده است. با این حال، ایران همواره تلاش کرده است تا با اتکا به توان داخلی و تقویت همکاری‌های نظامی با کشورهای دیگر، توان دفاعی خود را حفظ کند.
آمارهای ارائه شده در نمودار زیر نوسانات قابل توجهی را در بودجه نظامی ایران از سال 2012 تا 2023 نشان می‌دهد سال 2012 بیشترین میزان بودجه نظامی برای ایران با میزان 16 میلیارد دلار در این بازه زمانی ثبت شده است و پس از آن بعد از یک روند افزایشی نسبی تا سال 2017، شاهد کاهش چشمگیری در بودجه نظامی هستیم که تا سال 2020 ادامه می‌یابد. این کاهش شدید، احتمالاً تحت تأثیر تحریم‌های اقتصادی گسترده علیه ایران و کاهش درآمدهای نفتی بوده است. با این حال، از سال 2021 به بعد، دوباره شاهد افزایش تدریجی بودجه نظامی هستیم که نشان از تلاش ایران برای تقویت توان دفاعی خود در شرایط پیچیده بین‌المللی دارد.
بیشترین میزان بودجه تخصیص یافته برای هزینه‌های نظامی در این بازه آماری در سال 2012 بوده که مبلغ 16.5 میلیارد دلار به هزینه‌های نظامی اختصاص پیدا کرد. همچنین کمترین بودجه نظامی تخصیص یافته در سال 2020 با میزان 3.34 میلیارد دلار به ثبت رسیده است.
هزینه‌های نظامی در خاورمیانه
خاورمیانه، منطقه‌ای با تنش‌های سیاسی و اقتصادی فراوان، همواره شاهد رقابت‌های تسلیحاتی قدرت‌های بزرگ جهان بوده که افزایش هزینه‌های نظامی برای کشورهای این منطقه را به همراه داشته است. این رقابت‌ها، نه تنها بر اقتصاد کشورهای منطقه، بلکه بر روابط بین‌المللی و ثبات منطقه‌ای نیز تأثیرگذار هستند. در اینجا به بررسی درصد رشد هزینه‌های نظامی کشورهای خاورمیانه در سال 2023 و سهم هزینه‌های نظامی از تولید ناخالص داخلی (GDP) در برخی از کشورهای خاورمیانه خواهیم پرداخت و تلاش خواهیم کرد تا عوامل مؤثر بر این سهم و پیامدهای آن را مورد بررسی قرار دهیم.
درصد رشد هزینه‌های نظامی
هزینه‌های نظامی در خاورمیانه در سال 2023 حدود 9 درصد افزایش یافت و به 200 میلیارد دلار رسید که بزرگترین افزایش طی دهه 2014 تا 2023 است. سه کشور که بیشترین هزینه‌ها را در منطقه دارند، یعنی عربستان سعودی، اسرائیل و ترکیه، همگی هزینه‌های نظامی‌شان بیشتر شده است.
هزینه‌های نظامی اسرائیل در سال 2023 به میزان 24 درصد افزایش پیدا کرد و به 27.5 میلیارد دلار رسید. دلیل اصلی این افزایش، حمله گسترده اسرائیل به غزه بود که در پاسخ به حمله حماس به جنوب اسرائیل در اکتبر 2023 صورت گرفت. مخارج نظامی اسرائیل در طول جنگ غزه به‌طور چشمگیری بالا رفت و از 1.8 میلیارد دلار در ماه (قبل از اکتبر) به 4.7 میلیارد دلار در دسامبر 2023 رسید.
ایران نیز در سال 2023 چهارمین کشور از نظر هزینه‌های نظامی در خاورمیانه بود و هزینه‌های نظامی آن با افزایش 0.6 درصد به 10.3 میلیارد دلار رسید. بخش قابل توجهی از این هزینه‌ها به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی اختصاص دارد که از سال 2019 به بعد همواره در حال افزایش بوده است. سهم سپاه از هزینه‌های نظامی ایران از 27 درصد در سال 2019 به 37 درصد در سال 2023 رسیده است. همچنین هزینه‌های مربوط به خرید هواپیماهای ساخت شرکت هسا، که پهپادهای مورد استفاده سپاه را تولید می‌کند، در همین دوره 27 درصد افزایش یافته است.
سهم هزینه‌های نظامی از تولید ناخالص داخلی
بر اساس داده‌های ارائه شده از سهم هزینه‌های نظامی در کشورهای منتخب خاورمیانه، کشور لبنان با سهم 8.91 درصد از تولید ناخالص داخلی، بیشترین سهم را در هزینه‌های نظامی در میان کشورهای ذکر شده دارا بوده است. پس از لبنان، عربستان سعودی با 7.09 درصد، عمان با 5.4 درصد و اسرائیل با 5.32 درصد در رتبه‌های بعدی قرار دارند. این ارقام نشان می‌دهد که برخی از کشورهای منطقه، سهم قابل توجهی از منابع خود را به بخش نظامی اختصاص می‌دهند.
این آمار نشان می‌دهد بودجه نظامی ایران تنها 2.06 درصد از تولید ناخالص داخلی را شامل شده که در مقایسه با کشورهای منطقه سهم کمتری را به خود اختصاص داده است.
تغییرات هزینه‌های نظامی ایران در شش دهه گذشته
هزینه‌های نظامی ایران همواره با شیب ملایم رو به رشد نبوده است بلکه در شش دهه گذشته سال‌های بسیار زیادی هم بوده که کاهش را تجربه کرده است. با دقت به نمودار زیر می‌توان فهمید هزینه‌های نظامی ایران از سال 1353 با شیب بسیار زیادی شروع به رشد می‌کند. در سال 1355 به بیشترین حد خود از شش دهه‌ی گذشته تاکنون می‌رسد. به نظر می‌رسد هزینه‌های نظامی از زمان جنگ (ایران و عراق) آهسته رو به کم شدن می‌رود تا در سال 1371 به کمترین میزان از پس از انقلاب می‌رسد. از آن سال با شیب کمی شروع به افزایش می‌کند.
در نمودار زیر می‌توانید تغییرات در هزینه‌های نظامی کشورهای منتخب را از سال 2012 تا 2022 مشاهده کنید. ایالات‌متحده آمریکا که در سال 2010 بیشترین هزینه‌های نظامی را در چند دهه‌ی گذشته‌ی خود داشته است نسبت به ده سال قبل خود، شش درصد کاهش هزینه را تجربه کرده است.
سهم هزینه‌های نظامی کشورها از کل هزینه‌های نظامی جهان
با توجه به بالا بودن هزینه‌های نظامی آمریکا توقع می‌رود که سهم هزینه‌های نظامی آمریکا از کل هزینه‌های نظامی کشورها بیشتر باشد. طبق توقعات سهم هزینه‌های نظامی این کشور 38 درصد است! پس از آمریکا، چین با جمعیتی نزدیک به یک و نیم میلیارد نفر با 14 درصد هزینه‌ها در رتبه دوم قرار دارد. طبق نمودار زیر که از آمارهای گرفته‌شده از بانک جهانی توسط آمارفکت تهیه‌شده است؛ سهم هزینه‌های نظامی ایران و اسرائیل از کل هزینه‌های نظامی دنیا یکسان هستند و نزدیک به 1.2 درصد است.
افزایش بودجه نظامی تهدید یا ثبات؟
در پایان، می‌توان گفت که افزایش مستمر هزینه‌های نظامی در سطح جهانی و به ویژه در منطقه خاورمیانه، زنگ خطری برای صلح و امنیت جهانی به صدا درآورده است. اختصاص بودجه‌های کلان به بخش نظامی، نه تنها به کاهش منابع اختصاص یافته به بخش‌های اجتماعی و اقتصادی منجر می‌شود، بلکه می‌تواند به تشدید رقابت‌های تسلیحاتی و افزایش احتمال درگیری‌های نظامی نیز بیانجامد.
برای ایجاد یک جهان امن‌تر و پایدارتر، ضروری است که کشورها به جای رقابت در افزایش توان نظامی، به دنبال راهکارهای دیپلماتیک برای حل اختلافات خود باشند و به همکاری‌های بین‌المللی در زمینه‌های مختلف از جمله کاهش تسلیحات، کنترل تسلیحات و تقویت دیپلماسی روی آورند.
