مردم کشور پهناور ایران از زمان‌های بسیار دور با چالش خشکسالی و کمبود آب روبرو بوده‌اند و آمار بارندگی هم اخیرا در کشور ایران نزولی شده است. با این‌وجود سرمایه‌های طبیعی از جمله دریاچهها و رودخانه‌های گوناگون مانند رودخانه ارس و تالاب هامون باعث رونق زندگی در این سرزمین سبز و پهناور شده‌است. برخی از این دریاچهها و رودخانه‌های مرزی امروز با دخالت‌های انسانی مانند سدسازی‌های بی‌رویه تا مرز خشک شدن رفته‌اند!
از جمله چالش‌های اساسی، مدیریت منابع آب در مرزهای مشترک با کشورهای همسایه به‌ویژه ترکیه و افغانستان است.
سدسازی‌های ترکیه
در زمان پهلوی دوم، بر اساس پیمان مرزی ایران و ترکیه در سال ۱۳۳۳ شمسی (۱۹۵۴ میلادی)، بخشی از زمین‌های اطراف رود ارس در نزدیکی منطقه قزل‌داغ (واقع در مرز ایران و ترکیه) به ترکیه واگذار شد. در مقابل، ایران نیز قطعه‌ای از اراضی ترکیه را دریافت کرد تا مرز بین دو کشور اصلاح شود. برخی از کارشناسان معتقدند این واگذاری به ضرر ایران بوده و بالا دست رود ارس هم در این واگذاری به ترکیه ملحق شد.
خوزستان از قربانی‌های سیاست‌های آبی و سدسازی‌های بی رویه و غیر استاندارد ترکیه است. در آینده شمال غرب کشور یعنی استان‌های آذربایجان شرقی و غربی و اردبیل نیز ممکن است در معرض خشک شدن قرار بگیرند! برای مطالعه بیشتر درباره خشکسالی این مقاله را مطالعه کنید.
1. پروژه گاپ ترکیه و خشکی هورالعظیم
رودهای دجله و فرات از از کوه‌های آناتولی شرقی سرچشمه می‌گیرند و در سوریه و عراق ادامه می‌یابند و در نهایت مرزهای عراق در شط‌العرب بهم می‌پیوندند و در ایران اروند رود نام می‌گیرند و با پیوستن به رود کارون به خلیج همیشگی فارس می‌ریزند.
پروژه گاپ ترکیه شامل 19 سد و 22 نیروگاه برق‌ابی است، که با هدف توسعه پایدار مناطق آناتولی شرقی آغاز شده است، شامل ساخت سدهای متعدد بر روی رودخانه‌های دجله و فرات است.هدف اصلی این پروژه، توسعه اقتصادی و اجتماعی این منطقه از طریق تولید برق، تأمین آب برای کشاورزی و کنترل سیلاب‌ها است.
سد آتاتورک به‌عنوان بزرگ‌ترین سد این پروژه، ۶۴% از کل ظرفیت ذخیره‌سازی آب پروژه گاپ را به خود اختصاص داده و نقش کلیدی در تولید برق و آبیاری زمین‌های کشاورزی ترکیه ایفا می‌کند و نقش مهمی در نرسیدن آب شیرین به اروند و ایجاد تراژدی‌های زیست محیطی مانند قبرستان نخل‌های بی سر در آبادان شده است. سد ایلیسو دومین سد بزرگ پروژه گاپ است که بر روی رود دجله ساخته شده و در کنار سدسازی‌های دیگر باعث کاهش جریان آب دجله و فرات در مسیرهای پایین‌دست شده است.
کاهش منابع آبی ناشی از سدسازی تأثیر مستقیمی بر کشورهای همسایه، به‌ویژه سوریه و عراق، گذاشته و به‌طور غیرمستقیم بر رودخانه مرزی اروندرود نیز اثر گذاشته است. پیامدهای ناشی از این سدسازی‌ها بخصوص ایلیسو، ازجمله کاهش آب ورودی به تالاب هورالعظیم منجر به تشدید بحران‌های زیست‌محیطی و در استان خوزستان، مانند افزایش گرد و غبار و تهدید اکوسیستم‌های آبی و خشکسالی شده است.
برخی از مهم ترین سدهای پروژه گاپ را در جدول زیر مشاهده می‌کنید.
| نام رود | نام سد | ظرفیت (مترمکعب) | سال احداث |
| دجله | ایلیسو | 10.4 میلیارد | 2006 |
| فرات | آتاتورک | 48 میلیون | 1992 |
| فرات | کاراکایا | 9.5 میلیون | 1978 |
| فرات | بیرجیک | – | 1978 |
| فرات | کبان | 3.1 میلیون | 1975 |
2. پروژه داپ ترکیه و خطرات آن برای رودخانه ارس
رودخانه مرزی ارس مرز بین کشورهای ایران، آذربایجان، ارمنستان و ترکیه است. این رودخانه از کوه‌های بینگول در شرق ترکیه سرچشمه می‌گیرد و پس از طی مسیری طولانی، به رود کُر در جمهوری آذربایجان می‌ریزد و در نهایت به دریای خزر منتهی می‌شود. اجرای پروژه “داپ” با احداث بیش از ۱۰۰ سد بر روی رودخانه مرزی ارس پیامدهای گسترده‌ای برای ایران خواهد داشت.
برخی از این سدها مانند سد کاراکورت که سال 1401 افتتاح شد، باعث کاهش ۳۰ تا ۴۰ درصدی جریان آب ورودی ارس به ایران، ارمنستان و جمهوری آذربایجان شده است. همچنین سدهای دیگری مانند سویله‌مز، مرت، نارین‌قلعه و قارص در حال ساخت هستند. کاهش جریان ارس مستقیماً بر امنیت غذایی و اقتصادی “دشت مغان” و “مناطق آزاد تجاری ارس اثرگذار خواهد بود.
تبعات سدسازی ترکیه بر روی رودخانه مرزی ارس:
- کاهش منابع آبی
- تضعیف امنیت غذایی
- خطرات زیست‌محیطی
- ابعاد امنیتی و ژئوپلیتیکی
سدسازی‌های افغانستان
سیستان و بلوچستان از قربانی‌های سیاست‌های آبی و سدسازی‌های بی رویه افغانستان است.
بر اساس معاهده ۱۳۵۱، افغانستان متعهد به اختصاص ۲۶ مترمکعب در ثانیه (۸۵۰ میلیون مترمکعب در سال) از آب رودخانه هیرمند به ایران است. با این حال، احداث سدهای متعدد و انحراف مسیر رودخانه هیرمند، موجب بحران شدید آبی در استان سیستان و بلوچستان شده است و معیشت و وحیط زیست این استان را با چالش‌های و مسائل دشوار روبه‌رو کرده است.
1. سد روی هیرمند؛ نبض حیات سیستان به شمارش افتاد
تالاب بین‌المللی هامون با وسعت ۵۷۰ هزار هکتار، نقشی کلیدی در زنجیره زیست محیطی و تأمین معیشت مردم منطقه ایفا می‌کند. این تالاب، که از دیرباز به‌عنوان قلب تپنده سیستان شناخته شده، زمینه‌ساز فعالیت‌هایی همچون دامداری، کشاورزی و صید آبزیان بوده است. هامون، که زمانی مظهر شکوه طبیعت این سرزمین بود، با جریان آب زنده می‌ماند؛ اما سرنوشت آن به هیرمند گره خورده است.
خشکسالی‌های پی‌درپی و کاهش ورودی‌های آبی، هامون را از رونق انداخته‌اند. اکنون، از آن اقلیم سرسبز، تنها بستری خشک و بی‌رمق باقی مانده است. یکی از عوامل وضعیت غم‌انگیز دریاچه هامون سد کمالخان و کجکی افغانستان هستند که با ظرفیت‌های بالا رمق رودخانه هیرمند را گرفته و هامون را به مرگ همیشگی نزدیک کرده است. افغانستان به این سدها بسنده نکرده و پروژه در دست احداث نیز روی هیرمند و سرشاخه‌هایش دارد.
| نام رود | نام سد | ظرفیت (متر مکعب) | سال احداث |
| فراه (سرشاخه هیرمند) | بخش آباد | 1360 میلیون | در دست احداث |
| هیرمند | کجکی | 1715 میلیون | 1953 |
| هیرمند | کمال خان | 52 میلیون | 2021 |
2. سد روی هریررود؛ به خطر افتادن منبع آب شرب مردم خراسان رضوی
هریرود نام دومین رود مهم در افغانستان است که از دریای لعل و سرجنگل سرچشمه می‌گیرد و پس از ادغام با رودهای دیگر و عبور ازز مرز ایران وارد ترکمنستان می‌شود. هریرود در واقع رودخانه مرزی ایران با افغانستان و ترکمنستان است.
3. چگونه سد سازی‌ها حیات خراسان را تهدید می‌کنند؟
- سد سلما:
همانطور که پیش تر اشاره شد هریرود یکی از رودهای استراتژیک آسیای میانه است. این رودخانه برای ایران نیز بسیار ارزشمند است و منبع تامین آبی بیش از دو میلیون نفر ساکن استان خراسان رضوی است. بند سلما روی هریرود احداث شده و ظرفیت آن 640 میلیون متر مکعب است.این سد سال 1395 به بهره‌برداری رسید.
- سد پاشدان:
چندی پیش در سال 1403 افغانستان روی یکی از سرشاخه‌هایی اصلی هریرود سد پاشدان را احداث کرد و باعث کاهش مجدد حق‌آبه ایران پس از سد سلما شد.یک شرکت آذربایجانی با ۱۸ ساعت کار روزانه ساخت سد پاشدان را با سرعت به مرحله آبگیری در روزهای گذشته رساند
- سد دوستی:
سد دوستی، در مرز ایران و ترکمنستان و باهمکاری این دو کشور روی رودخانۀ مرزی هریرود در حوزۀ شهرستان سرخس در شمال شرق خراسان رضوی احداث شده‌است و سال 1384 به بهره برداری رسیده است و ظرفیت آن 1250 میلیون متر مکعب است. خشکسالی و سد سلما و پاشدان مهم‌ترین عواملی هستند که تقریبا به خشک شدن سد دوستی منجر شده‌اند به طوریکه اخیرا آب ورودی از افغانستان به سد دوستی تقریبا صفر بوده است. این امر باعث حفرچاه برای تامین آب در استان خراسان و به ویژه شهر مشهد شده و خطر کاهش سطح آب سفره‌های زیرزمینی را هم افزایش داده است. در نمودار زیر کاهش حجم مخزن سد دوستی را در سالهای اخیر بررسی می شود.
پیامدها
سدسازی‌های بی‌رویه در کشورهای همسایه، علاوه بر کاهش منابع آبی ایران، امنیت غذایی، زیست‌محیطی و اقتصادی کشور را نیز تهدید کرده است. ترکیه و افغانستان با احداث سدهای متعدد بر رودخانه‌های مرزی، جریان طبیعی آب را مختل کرده‌اند و این امر به مشکلاتی مانند خشکی تالاب‌ها، افزایش گردوغبار و کاهش بهره‌وری کشاورزی دامن زده است. در چنین شرایطی، دیپلماسی آب و مدیریت بهینه منابع آبی بیش از پیش ضرورت دارد تا از تشدید بحران‌های آینده جلوگیری شود.
راهکارهای مدیریت منابع آبی
با توجه به پیامدهای گسترده سدسازی‌های بی‌رویه در کشورهای همسایه، ایران باید با بهره‌گیری از دیپلماسی فعال آب، حقوق آبی خود را تأمین کند. در این راستا، مجموعه‌ای از راهکارهای حقوقی، سیاسی، فنی و مدیریتی می‌تواند در جهت کاهش تنش‌ها و تضمین امنیت آبی کشور به کار گرفته شوند.
1. مذاکرات دوجانبه و توافقات منطقه‌ای
یکی از مهم‌ترین اقدامات ایران، ورود به مذاکرات مستقیم با کشورهای بالادستی مانند ترکیه و افغانستان برای مدیریت رودخانه‌های مشترک است. این مذاکرات می‌توانند شامل:
- توافقات تقسیم آب، مشابه قرارداد ۱۳۵۱ میان ایران و افغانستان در مورد حقابه هیرمند، اما با سازوکارهای اجرایی قوی‌تر.
- مذاکرات فنی برای مدیریت هماهنگ سدها، طوریکه منافع هر دو کشور تامین شود.
علاوه بر مذاکرات دوجانبه، توافقات چندجانبه منطقه‌ای نیز می‌تواند نقش مهمی در مدیریت منابع آبی داشته باشد. همکاری ایران با کشورهای منطقه، به‌ویژه عراق و سوریه که از اقدامات ترکیه در حوزه آب آسیب دیده‌اند، می‌تواند به افزایش فشار دیپلماتیک بر آنکارا برای پایبندی به تعهدات زیست‌محیطی منجر شود.
۲. بهره‌گیری از ظرفیت سازمان‌های بین‌المللی
از آنجایی که بسیاری از رودخانه‌های مرزی ایران در حوزه‌های حقوق بین‌الملل آب قرار می‌گیرند، ایران می‌تواند از طریق سازمان‌های بین‌المللی مانند سازمان ملل، یونسکو، برنامه محیط‌زیست سازمان ملل (UNEP) و بانک جهانی اقدام کند. برای اطلاعات بیشتر درباره سازمان‌های بین‌المللی میتوانید مقاله نقش ایران در سازمان‌های بین‌المللی را مطالعه کنید.
۳. همکاری‌های فنی برای مدیریت منابع آبی مشترک
یکی از راهکارهای مؤثر می‌تواند تعامل کشورهای همسایه برای مدیریت منابع آبی باشد. ایران قادر است پیشنهاد پروژه‌های مشترک آبی، استفاده از فناوری‌های نوین برای کاهش تبخیر آب سدها و تبادل اطلاعات و فناوری بین کشورهای همسایه در این حوزه را مطرح کند. این اقدامات نه‌تنها می‌تواند سطح تنش‌ها را کاهش دهد، بلکه باعث همکاری علمی و فنی در حوزه آب میان کشورهای منطقه خواهد شد.
۴. راهکارهای داخلی برای کاهش بحران آب در داخل کشور
علاوه بر اقدامات دیپلماتیک، ایران باید در داخل کشور نیز اقداماتی برای مدیریت منابع آبی انجام دهد تا اثرات بحران کاهش یابد:
- بهینه‌سازی مصرف آب در بخش کشاورزی: مقدارر زیادی از منابع آبی شیرین کشور صرف کشاورزی می‌شود. میتوانید آمار سهم کشاورزی از مصرف آب شیرین را در این صفحه ببینید. به‌کارگیری سامانه‌های نوین آبیاری و تغییر الگوی کشت به محصولات کم‌آب‌بر، می‌تواند مصرف آب را بهینه کند.
- احیای تالاب‌ها و سفره‌های آب زیرزمینی: کاهش استخراج بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی و اجرای پروژه‌های تغذیه مصنوعی سفره‌های آب زیرزمینی، به پایداری منابع آبی داخلی کمک خواهد کرد.
- مدیریت پساب و بازیافت آب: افزایش استفاده از پساب تصفیه‌شده برای آبیاری فضای سبز و مصارف صنعتی می‌تواند فشار بر منابع آب شیرین را کاهش دهد.
